Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół dworsko-parkowy w Świdnicy - Świdnica - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Rozpowszechniona w XVI w. legenda głosi, że pierwotna osada w Świdnicy została założona w 1221 r. O starszej metryce miejscowości niż podają źródła świadczy słowiański źródłosłów nazwy wywodzący się od słowa Swietny – czyli świetlisty, jasny, w znaczeniu osady położonej w miejscu jasnym, na śródleśnej polanie. Pierwsza wiarygodna wzmianka o Świdnicy pojawia się w Rejestrze Głogowskim z 1305 r. (Codex Diplomaticus Silesiae, t. XIV, reg. E19), gdzie wymieniona jest nazwa wsi Swidnitz, jako określenie areału ziemi uprawnej liczące wówczas 23 łany, w związku z pobieranymi dziesięcinami, oraz wymieniony został ówczesny właściciel Świdnicy – rycerz z rodu Landsberg1. W omawianym czasie własność rodziny Landsberg obejmowała siedem miejscowości2. Następna wzmianka o Świdnicy to Dokument Avinionski, który wymienia proboszcza istniejącej w Świdnicy parafii. Dokument ten, sporządzony został 14 stycznia 1376 r. przez kardynała Johanna od Św. Marka, biskupa Sabiny3. Rozstrzygał on konflikt między biskupem wrocławskim a franciszkanami o pełnienie posługi duchowej4. W XIV w. wieś przeszła we władanie rodu Kittlitzów, który w dokumencie z 1389 r. został poświadczony jako sprawujący prawa patronackie nad miejscowym kościołem5.

Rodzina von Kittlitz pochodziła z Górnych Łużyc. Świdnica zapewne nie była siedzibą rodową Kittlizów, tylko gniazdem rycerskim bocznej, mniej znacznej linii rodu. Ród Kittlizów świdnickich od XIV w. używał wspólnego herbu z innymi gałęziami rodziny. Prastary i pierwotny herb szlachty von Kittliz składa się z podzielonej skośnie tarczy heraldycznej6. Świdniccy Kittlizowie używali od XIV w. herbu wspólnego z innymi domami rodu, a była to tarcza dzielona w skos, z prawej pół tura, z lewej skośne belki.7. Herb taki widnieje na nagrobku Baltazara von Kittlitz, który można zobaczyć kościele katolickim p.w. św. Marcina w Świdnicy, za jednym z bocznych ołtarzy [ilustr.]. Barwy herbu z jego nagrobka były następujące: tur czarny na złotym tle, tarcza w trzy skośne pasy czerwone i dwa środkowe złote8. Kittlizowie świdniccy doszli do wysokich godności na dworze Fryderyków legnickich i w okresie XVI w. byli jedną ze świetniejszych rodzin w księstwie głogowskim. W najbliższej okolicy rywalizowała z nimi rodzina von Knobelsdorffów, a następnie von Kesslitzowie na Letnicy i Dobrej9.

Pierwszym z rodu Kittlitz, który zawiadywał Świdnicą był Heinrich Młodszy von Kittlitz, który w dokumencie z 1396 r. jako właściciel wsi wymieniony został jako patron świdnickiego kościoła. Wiadomości o Kittlizach w Świdnicy związane były nie tylko z prawem do posiadania wsi, ale również z siedzibą, nazywaną „zamkiem rycerskim”. Prawdopodobnie, jej fragmentem była średniowieczna wieża rycerska stojąca obok dworu należącego do rodu von Zedlitz w Świdnicy II [ilustr.] 10. Następnym właścicielem wsi wymienianym w 1428 r. był Otto von Kittlitz11. Regest wystawiony czterdzieści lat później wskazuje tego samego członka rodu, który sprzedał dobra w Mirocinie Dolnym Mikołajowi i Hansowi Ebirsbachom12. W 1490 r. doszło do podziału majątku świdnickiego pomiędzy braćmi Heirichem III i Balthasarem I. Wytyczono wówczas linię graniczną na strumieniu Świdniczka, przepływającym z północy na południe wsi. W 1497 r. jedynym spadkobiercą został Balthasar I. Majątek świdnicki odziedziczył po nim syn - Balthasar II Młodszy, który w sposób szczególny wpisał się w dzieje miejscowości.

W kościele pw. Św. Marcina, za bocznym ołtarzem [ilustr.] znajdują się kunsztownie wykonane, renesansowe płyty nagrobne Balthasara II oraz jego żony Anny von Löben. Napis na płycie Balthasara głosi: „Zatem w sobotę po niedzieli Miłosierdzia Bożego (22 kwietnia) roku 1553 zmarł w Bogu pan Balthasar von Kittlitz właściciel ziemski na Świdnicy w wieku 99 (lat)”13. Balthasar sprawujący funkcję starosty weichbildowego w Zielonej Górze (Weichbildshauptmann) był jedną z bardziej interesujących postaci z rodu Kittlitzów. Rozpoczął on budowę kościoła w Świdnicy, sprowadził pierwszego kaznodzieję ewangelickiego i jego staraniem wprowadzono tu nauki Marcina Lutra14. Dzięki skutecznym działaniom Bathasara w dzień św. Tomasza, tj. 21 grudnia 1514 r., w Ofen, król Czech i Węgier Władysław II Jagiellończyk nadał, Świdnicy prawa miejskie „oppidum” z przywilejami m.in. prawa do utrzymywania cotygodniowego targu w każdy wtorek, ośmiodniowego jarmarku raz w roku, tworzenia cechów, wyszynku soli, warzenia piwa oraz pobierania cła od ciężkich wozów, handlu śledziami i od wołów15. Doszło wówczas do konfliktów z pobliską Zieloną Górą, jak i starostą księstwa głogowskiego Jacobem von Salza o tzw. prawo mili, czyli o możliwość dochodowej produkcji i sprzedaży piwa. Pachołkowie obydwu stron wdawali się w kłótnie, nie chcąc dopuścić do sprzedaży trunku konkurenta. W krótkim jednak czasie, podobnie jak w przypadku lokacji miast położonych poza głównymi traktami komunikacyjnymi, przedsięwzięcie świdnickie okazało się chybione16. Dlatego też w 1519 r. Ludwik II Jagiellończyk wydał antypatent, w którym anulował przywileje nadane przez swojego poprzednika. W 1547 r. Balthasar II w zaawansowanym już wieku 93 lat, na 6 lat przed śmiercią otrzymał tytuł barona. To prawdopodobnie z jego inicjatywy rozpoczęto budowę dworu w Świdnicy.

Po śmierci Balthasara II Świdnica znalazła się we wspólnym posiadaniu wdowy po Balthasarze III – Ursuli, zmarłej 1591 r., a po niej Urlicha Niclasa I i Abrahama von Kittlitz. Około 1572 r. jako właściciele Świdnicy zostali odnotowani Abraham i Niclas II von Kittlitz, który zmarł w 1589 r. Do tego czasu posiadaczami świdnickich dóbr byli zawsze członkowie rodziny von Kittlitz, którzy dzielili się dobrami ziemskimi wewnętrznie, w ramach swego rodu. Jednakże ok. 1580 r., po śmierci Ulricha, jego część – tak zwana Świdnica II – przeszła z rąk Niclasa II drogą kupna na rzecz Heinricha von Zedlitz Pan na Kromolinie, w weichbildzie głogowskim, aby już nigdy w posiadanie Kittlitzów nie powrócić17. Świdnica I w 1580 r. była własnością Abrahama, a następnie po jego śmierci w 1598 r. przeszła w ręce zmarłego młodo Hansa Christopha I18.

Hans Christoph I von Kittlitz, posiadacz tytułu honorowego cesarskiego krojczego przy dworze wiedeńskim, wymieniany był jako komandor zakonu Joannitów. Z jego inicjatywy wcześniejszy dwór wzniesiony ok. 1. poł. XVI w. został przebudowany i powiększony, zyskując formę trzykondygnacyjnego, dwuskrzydłowego założenia nakrytego wysokimi dwuspadowymi dachami, z reprezentacyjnym, późnorenesansowym piaskowcowym portalem z datą 1602 r. Elewacje pokryte zostały wówczas cienką warstwą tynku wykończonego pobiałą, a narożniki ujęto boniowaniem w technice sgraffita. Według historyka sztuki G. Chmarzyńskiego, plany budowy dworu w Świdnicy są dziełem włoskiego architekta - Alberta Antonio z Urbino, działającego w księstwach niemieckich w drugiej połowie XVI w., autora m.in. projektu ratusza w Lubsku z 1585 r.19.

W wyniku wyniszczających działań wojny trzydziestoletniej pozycja rodziny von Kittlitz, która była wyznania luterańskiego uległa pogorszeniu, co doprowadziło do ogłoszenia niewypłacalności rodu. Pomimo potwierdzenia przez cesarza austriackiego Rudolfa II w 1602 r. przywilejów i nadaniu statutów cechowych dla tkaczy, bednarzy, cieśli i kamieniarzy już w połowie XVII w. Świdnica bezpowrotnie utraciła prawa miejskie. W 1617 r. dokonano podziału majątku ziemskiego. Jedna część wsi, określana jako Świdnica I (w źródłach Gut I) należała nadal do Kittlitzów, druga zaś – Świdnica II (Gut II) - należała do rodu von Zedlitz.

W latach 1626–1652 dobra majątku pierwszego były we władaniu Hansa Christopha II von Kittlitz, a po nim Hansa Christopha III. Od 1670 r. majątek podupadł do tego stopnia, że ostatni ze świdnickich Kittlitzów – Hans Georg, który od 1679 r. jako następca Hansa Christopha III był głową rodziny, sprzedał w 1702 r. Świdnicę I wraz z resztą dawnych posiadłości. Zakupił ją sulechowski szlachcic Otto Abraham von Diebitsch, Pan na Podlegórzu i Okuninie20. Ten z kolei sprzedał swój majątek za sumę 44 tyś. talarów śląskich Maxymilianowi Gottlob von Stensch, którego barokowy portret trumienny malowany na blasze miedzianej, znajduje się w kościele pw. Św. Marcina Biskupa w Świdnicy [ilustr.]. Następnie po jego śmierci w 1734 r. dwór z dobrami świdnickimi odziedziczył jego brat, podkomorzy Johan Ernst von Stensch, a od 1737 r. wdowa po nim Eleonore Charlotte von Stentsch z domu Kittlitz. W czasie, gdy Śląsk zagarnęły Prusy, z dnia 16 na 17 grudnia 1740 r. gościem posiadłości należącej do Eleonore, był król Fryderyk II, który urządził w dworze swoją pierwszą kwaterę podczas I wojny Śląskiej. Król, który zamieszkał w górnej komnacie, wychodzącej na wschód, zjadł kolację ze swoją gospodynią i jej synami, a jak odnotowano w źródłach okazał się przy tym bardzo łaskawy i rozmowny. Następnego ranka kazał ofiarować pani von Stensch na pamiątkę królewskiego pobytu kosztowną tabakierkę. Wygląd dworu w otoczeniu ogrodów znany jest z tego okresu z rysunku z 2 poł. XVIII w., utrwalonego na rycinach B.F. Wernera. Na jednym z rysunków przedstawiającym założenie dworskie z lotu ptaka, dwór zajmował centralne miejsce, po jego stronie pd.-zach. znajdował się dziedziniec folwarczny otoczony sadami. Za dworem znajdował się mniejszy dziedziniec okolony budynkami, w dalszej części znajdowały się sady. W miejscu obecnego magazynu przed fasadą dworu stała ujeżdżalnia z przejazdem na podwórzec dworski z basenem wodnym pośrodku. Podwórze oddzielone było od symetrycznego parku i dziedzińca folwarcznego ażurowym parkanem [ilustr.]. Tego typu założenia dworskiego znane są na Dolnym Śląsku od połowy XVI w. (dwór w Dziewinie i Jaszkowej Górze), aż do pierwszej ćwierci wieku XVII (dwór w Maciejowcu). Rezydencje dworskie z tego okresu posiadają wspólne, charakterystyczne dla renesansu cechy tj. wolutowe szczyty, kamienne obramienia okienne i portale, zdobione sgraffitami elewacje oraz polichromowane stropy belkowe we wnętrzach. Według sztychu Wernera dwór miał wówczas pięć szczytów wolutowych.
Z uwagi na konieczność zapewnienia ludności wyznania ewangelickiego zamieszkującej Świdnicę, miejsca do wspólnej modlitwy, w 1742 r. pastor ewangelicki otrzymał pomieszczenie na piętrze dworu dla celów obrzędowych. Tzw. sala rycerska (Tempel) pełniła funkcję kaplicy luterańskiej do 1746 r., kiedy to wybudowano w Świdnicy zbór ewangelicki. W 1744 r. wymieniono jako właścicieli tej części Świdnicy Ernsta Rudolpha i Maxa Adoplha von Stensch, synów Johana Ernsta i Eleonore, a dwa lata później odnotowano już tylko pierwszego. Po bezpotomnej śmierci ostatniego z rodu Stensch dobrami świdnickimi w latach 1770–1786 władał królewski marszałek i szambelan Karl Bernhard von Prittwitz – Gaffron, który urządził pomiędzy Świdnicą i Wilkanowem pustelnie i park. W czasach zawiadowania przez niego majątkiem, król Fryderyk Wilhelm II miał odwiedzać Świdnicę dla polowań i innych okazji. Po śmierci von Prittwitz-Graffrona dobra odziedziczyła jego córka, Friedericke Christine von Prittwitz, której mężem był kapitan Melchior Gotthard baron von Dyherrn, Pan na Mirocinie Górnym (Ober-Herzogswaldau), Dolnym i Środkowym oraz Barcikowicach (Hänchen), a od 1789 r. również posiadacz Świdnicy I, którą zarządzał do roku 1808. W 1791 r. majątek zwany Świdnica I składał się z kościoła katolickiego, ewangelickiego, dwóch domów parafialnych, dwóch szkół, karczmy, dworu, dwóch folwarków, z których jeden był folwarkiem leśnym21.

W połowie XIX w. w Świdnicy dokonano kolejnego podziału majątku, a mianowicie tzw. Świdnica II została podzielona na dwie odrębne własności. Na terenie trzech majątków świdnickich znajdowały się wówczas odrębne siedziby właścicieli, wraz z zabudowaniami folwarcznymi: renesansowy dwór w pierwszym majątku, pałac w drugim majątku oraz dwór w majątku trzecim22.

W ciągu XIX stulecia majątek wraz z rezydencją często zmieniał właścicieli. W 1808 r. Świdnicę I kupił za 75000 talarów wysoki urzędnik kameralny, późniejszy radca Johann Georg Schneider. W 1832 r. majątek przeszedł w ręce jego syna Johanna Georga Heinricha Schneidera, a w 1849 r. na wdowę po nim Ernestine Schneider, z domu von Ehrenberg, i ich córkę Helenę Albertine Elise Polykarpe Schneider. Za ich panowania w 1. poł. XIX w. przeprowadzony został remont i przebudowa starego dworu. W czasie tych prac dokonano szeregu uproszczeń zarówno w bryle jak i w wystroju obiektu. We wnętrzu zakryto podsufitką stropy belkowe i wprowadzono dodatkowe podziały. Zlikwidowano wówczas charakterystyczne trzy renesansowe szczyty, znane z przedstawień ikonograficznych - dwa północne i jeden południowy, jak również usunięto gzymsy i kamieniarkę pozostałych obramień szczytów.

Z majątkiem tzw. Świdnicy I związane były trzy folwarki (Niedervorwerk, Waldvorwerk i Drosenberg), działała tu cegielnia, browar i gorzelnia, wytłaczarnia oleju i trzy młyny wodne. W 1842 r. omawiana część wsi liczyła 148 domów i 844 mieszkańców23. Po roku 1862 dwór stał się własnością hrabiego Arthura Friedricha Joahima von Knobelsdorff, właściciela Buchałowa, który wielokrotnie zastawiał dobra świdnickie. Po wielkiej powodzi, która dotknęła Świdnicę w 1863 r. dwór był remontowany. W 1873 r. majątek przeszedł we władanie August Lehme z Legnicy, a w 1877 r. w ręce posiadacza browaru Franza Steinleina z Berlina. W tym samym roku majątek przejął rolnik Robert Meyn, a w 1878 r. rolnik Heinrich Koehne. W 1883 r. dobra pozyskał ponownie Arthur von Knobelsdorff , a w 1886 r. kupiec z Wrocławia – Otto Eisenstück. W kolejnych latach majątek powrócił w posiadanie rodziny von Knobelsdorff, która zbyła go ostatecznie w 1899 r. porucznikowi Emilowi Frudenfeldowi. W maju 1903 r. doszło po raz kolejny do zmiany właściciela, którym został zaledwie na kilka miesięcy Paul Schulz. Od 1905 r. właścicielem Świdnicy I był wysoki urzędnik kameralny (Oberamtmann) Louis Geisler24. Do 1945 r. Świdnica I wraz z zabudową dworską kilkakrotnie zmieniała właścicieli, którzy zawiadywali majątkiem przez krótki okres czasu (m.in. Max Stober i Bruno Funk)25.

Po 1945 r. dwór użytkowany był przez GS „Samopomoc Chłopska”, z przeznaczeniem na magazyn płodów rolnych. W latach 1960–1969 pozostawał opuszczony i ulegał stopniowej dewastacji. Z uwagi na wyjątkową wartość obiektu w latach 1970–1974 podjęto działania mające na celu przywrócenie mu dawnej świetności. Pracownie Konserwacji Zabytków, Oddział w Poznaniu, na podstawie projektu zakładającego przywrócenie zabytkowi formy z okresu renesansu, przeprowadziły remont kapitalny wraz z adaptacją dworu na potrzeby pracowni konserwatorskich i magazynów. W trakcie prac usunięto większość XIX wiecznych naleciałości, odsłaniając m.in. ukryte pod sufitami belkowane stropy, likwidując ganki i dobudówkę, rekonstruując brakujące kamienne obramienia okien oraz szczyty26. W narożnikach elewacji zrekonstruowano sgraffitowe boniowanie oraz przeprowadzono prace konserwatorskie przy historycznych polichromiach. Od 1982 r. w odrestaurowanym dworze mieści się siedziba Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza.

Przypisy:

  1. 1) A. Förster, Geschichtliches von den Dörfern des Grünberger Kreises. Aus den besten vorhandenen Quellen und eigener Beobachtung und Erfahrung zusammengestellte Erinnerungsbilder, Grünberg 1905 r., s. 116-117. Powrót do przypisu 1
  2. 2) K. Gorbacz, Przewodnik po zabytkach województwa lubuskiego, Tom I, Powiaty: zielonogórski – świebodziński – krośnieński, Zielona Góra 2011 r., s. 59. Powrót do przypisu 2
  3. 3) M. Kuleba, 700 -lecie Świdnicy, Świdnica 2010 r, s. 1. Powrót do przypisu 3
  4. 4) J. Karczewska, Źródła do dziejów Świdnicy,[w:] Świdnica – rycerskie gniazdo. Materiały z konferencji popularnonaukowej Świdnica 29 września 2012 r., Świdnica 2012 r., s. 12. Powrót do przypisu 4
  5. 5) A. Górski, Krajobraz epigraficzny kościoła p.w. św. Marcina w Świdnicy w powiecie zielonogórskim, [ w:] Europa Środkowo – Wschodnia: ideologia, historia a społeczeństwo. Księga poświęcona pamięci Profesora Wojciecha Peltza, Zielona Góra 2005 r., s. 433. Powrót do przypisu 5
  6. 6) A. Pomietło, M. Kuleba. Historia parafii św. Marcina Biskupa w Świdnicy, Świdnica 2009 r., s. 22. Powrót do przypisu 6
  7. 7) Ibidem, s. 58. Powrót do przypisu 7
  8. 8) M. Kuleba, Op. cit. S. 86. Powrót do przypisu 8
  9. 9) J. Kuczer, Op. cit. s. 85. Powrót do przypisu 9
  10. 10) Z. Radecki, Op. cit. s. 6. Powrót do przypisu 10
  11. 11) K. Gorbacz, op. cit. s. 59. Powrót do przypisu 11
  12. 12) J. Karczewska, op. cit. s. 12. Powrót do przypisu 12
  13. 13) A. Górski, op. cit. s. 430. Powrót do przypisu 13
  14. 14) J. Kuczer, Majątki szlacheckie współczesnej gminy Świdnica w okresie habsburskim (1526 – 1740), [w:] Studnia zachodnie, t. 9, pod. red. D. Dolańskiego, Zielona Góra 2007 r., s. 82-83. Powrót do przypisu 14
  15. 15) O. Wolff, Geschichte der Stadt Grünberg I Niederschlesien von ihrer Entstehung bis zur Einfürung der Reformation, Grünberg 1848, s. 149-150. Powrót do przypisu 15
  16. 16) E. Garbacz, Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego, pod. red. I. Peryt-Gierasimczuk, Zielona Góra 1998 r., s. 203. Powrót do przypisu 16
  17. 17) A. Górski, op. cit, s. 433-435. Powrót do przypisu 17
  18. 18) A. Förster, op. cit. 119-120. Powrót do przypisu 18
  19. 19) Z. Radecki, ibidem. s. 3. Powrót do przypisu 19
  20. 20) A. Förster, op. cit. 120. Powrót do przypisu 20
  21. 21) Z. Radecki, Dwór Kietliczów w Świdnicy, pow. zielonogórski -woj. Zielonogórskie, maszynopis opracowania znajdujący się w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, Szczecin 1960 r. s. 5. Powrót do przypisu 21
  22. 22) K. Domagalska, Świdnickie zabytki architektury,[w:] Świdnica – rycerskie gniazdo. Materiały z konferencji popularnonaukowej Świdnica 29 września 2012 r., Świdnica 2012 r., s. 42. Powrót do przypisu 22
  23. 23) K. Garbacz, Op. cit., s. 59. Powrót do przypisu 23
  24. 24) A. Forster, Op. cit. s. 126-129. Powrót do przypisu 24
  25. 25) K. Garbacz ,op. cit. s. 60. Powrót do przypisu 25
  26. 26) S. Kowalski, Miasta środkowego nadodrza dawniej. Historia Zapisana w Zabytkach. Zielona Góra 1994 r., s. 145. Powrót do przypisu 26

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu