Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu - Zespół pałacowo-folwarczny w Stypułowie Dolnym - Stypułów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

3. Opis architektury i wystroju architektonicznego pałacu

Stypułowski pałac jest budynkiem dwukondygnacyjnym, murowanym z cegły pełnej, otynkowanym, wzniesionym na podwyższonych piwnicach. Założony na rzucie prostokąta z ryzalitami bocznymi w elewacji wschodniej (ogrodowej). [ilustr.] Fasadą obiekt zwrócony jest na zachód38. [ilustr.]

Elewacje budynku są dziewięcioosiowe, zaś boczne siedmioosiowe. Jak pisała R. Kąsinowska „na boniowanym cokole wyniesionym ponad poziom terenu, spoczywa wysoka kondygnacja przyziemia oddzielona profilowanym gzymsem od mezzaniowo rozwiązanego piętra”39. Całość budynku zwieńczona jest czterospadowym dachem. [ilustr.] Centralną partię fasady stanowi pięć środkowych osi umieszczonych w pozornym ryzalicie. Jego płaszczyzna na wysokości przyziemia jest boniowana. W tej części elewacji znajduje się wejście główne do budynku, umieszczone w dwukondygnacyjnej wnęce, przesklepionej zamkniętą półkoliście konchą, zdobioną kasetonami z motywem rozet. [ilustr.] Znajdujące się w tej części trzy środkowe osie zostały powtórnie zryzalitowane. Pierwotnie tę część fasady wieńczył bogato opracowany pod względem architektonicznym szczyt. W jego centralnej części umieszczony był monogram fundatora, tj. EVK, czyli Ernst von Knobelsdorff. [ilustr.] Schody, które przylegają do środkowej części fasady posiadają murowaną balustradę ozdobioną kulami i wazonami. [ilustr.] Pod nimi znajduje się wejście do piwnicy40. [ilustr.]

Otwory okienne elewacji frontowej zostały podkreślone nadokiennikami, złożonymi w dwu skrajnych osiach z wydatnego gzymsu wspartego na konsolkach. [ilustr.] Natomiast w partii środkowej pałacu gzyms wzbogacony jest ząbkowaniem. [ilustr.] Otwory okienne, które obramowują oś główną przyozdobiono girlandą uplecioną z liści wawrzynu. [ilustr.] Takie wyjątkowe stopniowanie dekoracyjności, począwszy od partii skrajnych ku osi fasady zostało również powtórzone nad oknami, znajdującymi się w górnej kondygnacji41.

Elewacja wschodnia, podobnie jak ta wyżej omówiona, jest także dziewięcioosiowa. Ryzality są dwuosiowe, znacznie zniekształcone późniejszą przebudową. Obecnie przykryte są trzyspadowymi dachami (dawniej dachy były naczółkowe). [ilustr.] Przestrzeń pomiędzy naczółkiem a gzymsem wieńczącym wypełniał centralnie usytuowany otwór okienny. Otwory okienne zaakcentowano w ten sam sposób, jak w fasadzie. Pomiędzy gzymsem oddzielającym kondygnacje wprowadzono dodatkowo szerokie listwy z ząbkowaniem. Najskromniejsze zdobienia okien znajdują się w skrajnych osiach tej elewacji. Środkową oś omawianej elewacji podkreśla pseudoryzalit, a którego skrajne partie pokryte są boniowaniem. Tę część przez przebudową wieńczył trójkątny szczyt, w którym widniała data „1800”, czyli rok budowy rezydencji. Nad wejściem widnieje prostokątna płycina z antykizującym reliefem, przedstawiającym bóstwa Olimpu42. [ilustr.]

Środkowe okna przyziemia w siedmioosiowych elewacjach bocznych zostały podkreślone za pomocą nadokiennika w wersji wzbogaconej festonem. Na wysokości piętra otwory okienne w środkowej części wzbogacone są bogatszą formą nadokiennika43.

Układ wnętrz pałacu został gruntownie zmieniony podczas remontu z lat 1973–77. Początkowo środkowa część korpusu była dwutraktowa, boczne zaś – trzytraktowe, jak wskazuje rzut wykonany w 1958 r. W następstwie późniejszego remontu układ centralnej części przekształcono w dwu i półtraktowy44. [ilustr.]

Drugi trakt środkowej części pałacu dzieli się na dwa pomieszczenia nierównej wielkości, z których większe mieści w sobie zabudowaną klatkę schodową. Pod nią natomiast znajduje się wejście do piwnic.

W czasie przeprowadzonego remontu, o którym mowa powyżej, co warte podkreślenia bez zachowanej dokumentacji budowlanej, dokonano znacznych uszczerbków w substancji zabytkowej obiektu. Całkowicie zmieniono formę dachu, usunięto szczyty z elewacji frontowej i ogrodowej oraz niektóre detale architektoniczne, wymieniono stolarkę okienną i – częściowo – drzwiową, zlikwidowano istniejące w pomieszczeniach fasety, a także klatkę schodową, wprowadzono nowe podziały oraz nową, betonową klatkę schodową45. Zachowały się XIX-wieczne drzwi główne. [ilustr.]

Obiekt współcześnie wyposażony jest w kanalizację sanitarną oraz wodociągową. Jego kubatura wynosi 2500 m3, zaś powierzchnia użytkowa 273 m2 46.

Jak wcześniej wspomniano pałac w stylu berlińskiego klasycyzmu powstał w 1800 r. z inicjatywy ówczesnego właściciela majątku ziemskiego w Stypułowie Dolnym Ernsta von Knobelsdorffa. Właściciel wsi projekt i wykonanie obiektu zlecił znanemu na Dolnym Śląsku architektowi z Głogowa Johannowi Christianowi Valentinowi Schultzemu47.

Schultze urodził się 7 września 1748 r. w Poczdamie48. Od młodych lat kształcił się w kierunkach budowlanych. W Poczdamie był uczniem tamtejszych architektów, takich jak Heinrich Ludwig Manger (17281790) i Andreas Ludwig Krüger (17431822). Obaj zatrudnieni byli przy budowie rezydencji królewskich w Poczdamie (Manger – Nowy Pałac, Krüger – Pałac Marmurowy), w ten sposób w praktyce przekazując Schultzemu swoją architektoniczną wiedzę49. Schultze ukończył słynną poczdamską Królewską Szkołę Architektoniczną, zaś w wieku zaledwie 20 lat został konduktorem budowlanym. Następnie mianowano go inspektorem dworskiego urzędu budowlanego. W latach 17691779 wybudował w Poczdamie według własnych projektów osiem domów, charakteryzujących się klasycystycznym detalem. Do 1784 r. pozostawał na stanowisku inspektora budowlanego w Dworskim Urzędzie Budowlanym, jako ścisły współpracownik Georga Christiana Ungera. 6 lutego 1777 r. poślubił Justinę Carolinę Henriettę Kambly, córkę rzeźbiarza, odlewacza i ebenisty Johanna Melchiora Kambly, z którą doczekał się licznego potomstwa (córka i pięciu synów)50.

Kolejnym krokiem w rozwoju kariery Schultzego było objęcie w 1784 r. stanowiska dyrektora budowlanego głogowskiej Kamery wojenno-dominalnej. W 1805 r. został mianowany dyrektorem wrocławskiego urzędu budowlanego i jednocześnie pełnił funkcję naddyrektora budowlanego51. W trakcie swojego życia najmocniej związał się z Głogowem. Zbigniew Rybka pisał o roli, jaką odegrał w zakresie kształtowania ładu przestrzennego w stolicy byłego księstwa głogowskiego. W tym mieście zrealizował takie projekty jak nieistniejące obecnie: ewangelicki kościół garnizonowy (17891790), szkoła ewangelicka, dom przy ulicy Jezuickiej 1415, wartownia przy Bramie Wrocławskiej, dom wdów i herbaciarnia. Najbardziej znanym jednak spośród jego głogowskich realizacji jest Teatr Miejski (17981799, odbudowany w latach 20172019). Zrealizowany z wielkim rozmachem obiekt świadczył dobitnie o wielkim talencie jego architekta52.

Z innych obiektów, które zaprojektował, a następnie nadzorował ich budowę, można wymienić: ratusz w Kowarach (178689), nieistniejący dziś pałac w Nietkowie (1792), Landhaus, obecnie Urząd Miasta w Żaganiu (17921793, przy projekcie współpracował Luigi Remondini), nieistniejącą dziś oranżerię książęcą w Żaganiu (17961799), niezachowane do dziś stajnie książęce w Żaganiu (17951798), willa Johanna Vertraugotta Metzke, obecnie Centrum Kultury w Żaganiu (1798), kościół ewangelicki w Witoszynie Dolnym (1795), pałac w Jeleninie (kon. XVIII w., obecnie ruina), dwór w Marysinie (ok. 1800) czy dwór w Książu Śląskim w powiecie nowosolskim (ok. 1800)53. Schultze wykonał również w 1786 roku projekt koszar w Lwówku Śl., który nie został wprowadzony do realizacji. Projekt ten jednak bardzo znacząco wpłynął na ostateczny wygląd budynku54. J. Ch. V. Schultze zmarł 13 maja 1831 r. we Wrocławiu55.

W tym miejscu warto skupić się jeszcze na twórczości Schultzego i jego wpływie na architekturę terenu, szeroko pojętego, Środkowego Nadodrza. Pałac w Stypułowie, będący niewątpliwie jego dziełem, według historyka sztuki R. Kąsinowskiej jest doskonałym i jedynym przykładem klasycystycznego obiektu tej klasy na terenie historycznego północnego Śląska56. Na opinię wskazującą, iż jest to jeden z najlepszych zabytków rezydencjonalnych, powstałych w tym okresie na Dolnym Śląsku, świadczą: dobrze wyważone proporcje bryły pałacu, wysokiej klasy detal architektoniczny (w tym sposób podkreślenia fasady, umieszczenie głównego wejścia w hemisferycznie zamkniętej wnęce ozdobionej rozetami) oraz sposób rozwiązania elewacji tylnej (wzbogacenie jej ryzalitami oraz ozdobienie w partii środkowej figuralnym fryzem)57.

Rezydencja w Stypułowie zaliczana jest do drugiego etapu twórczości Schultzego, który przypadł na przełom XVIII i XIX w. Obiekty, które wyszły spod jego ręki w tym czasie, charakteryzują się szczególnymi, wspólnymi dla nich elementami architektonicznymi58.

W pierwszej fazie swojej twórczości Schultze zaadaptował wiele rozwiązań stosowanych w typowym budownictwie mieszkaniowym Poczdamu, m.in. lizeny zwieńczone tryglifami, podokienne płyciny z przedstawieniami putt, pasy meandra i festony. W tym też czasie po raz pierwszy wprowadził motyw ślepych attyk, które akcentowały centralne partie dłuższych elewacji59.

W środkowej, czyli drugiej fazie rozwoju stylu poczdamskiego architekta, zaszły znaczące zmiany. Przykładami rezydencji, które zostały w tym czasie przez niego zaprojektowane, to: omawiany w niniejszym opracowaniu pałac w Stypułowie oraz pałac w Sieroszowicach. Łączy je fakt oparcia bryły budynku na rzucie prostokąta z wysuniętymi ryzalitami. Były one wysokie na półtorej kondygnacji z piano nobile na parterze i mieszkalnym mezzaninem. Wnętrza tych obiektów są dwutraktowe z westybulami i schodami o niewielkich rozmiarach, które ulokowane są w tylnym trakcie. W porównaniu z pierwszą fazą swojej twórczości Schultze ograniczył ilość stosowanych motywów dekoracyjnych; w zasadzie podporządkował wygląd elewacji wertykalnym i horyzontalnym podziałom, które przeprowadzone zostały za pomocą międzykondygnacyjnych listwowych gzymsów, lizen i pozornych ryzalitów. Architekt odszedł również od stosowanego wcześniej barokowo-klasycystycznego zdobienia fasad, skupiając się wyłącznie na motywach klasycystycznych, wyraźnie antykizujących. Posługiwał się zatem scenami przedstawiającymi antyczne procesje i obrzędy, zamkniętymi w formie płaskorzeźb. W elewacjach obu wyżej wymienionych obiektów pojawił się też zupełnie nowy motyw w jego twórczości, a przejęty z nowszej architektury berlińskiej, czyli wklęsła płytka nisza zakończona kasetonowaną konchą60.

W ostatniej wreszcie w ostatniej fazie rozwoju swojego architektonicznego repertuaru Schultze stworzył wspomniany miejski pałacyk w Żaganiu. Według Jerzego Krzysztofa Kosa jest to wyjątkowy typ obiektu o francuskiej proweniencji, charakteryzujący się niewielkim dziedzińcem honorowym. Oprócz tego ozdobiony jest on charakterystycznymi dla Schultzego elementami, takimi jak: pozorny ryzalit w płytkiej niszy, stylizowane rozety czy antykizujące przedstawienia61.

Indywidualny styl tego urodzonego w Poczdamie architekta róznił się od palladiańskiego klasycyzmu, wypracowanego w środowisku wrocławskim. Schultze przeniósł z Berlina, czyli z „centrum” pruskiej architektury, na teren kamery głogowskiej odmianę stylu architektonicznego nazwanego architektura fridericiana. Charakteryzował się on, szczególnie w budownictwie mieszkalnym, powtarzalnymi i standardowymi rozwiązaniami architektonicznymi oraz stylowymi. Bez wątpienia należy więc zaliczyć Christiana Valentina Schultzego do grona najwybitniejszych architektów pracujących na terenie Dolnego Śląska na przełomie XVIII i XIX w.62

 

Przypisy:

  1. 38) Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, pod red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2008, s. 393.  Powrót do przypisu 38
  2. 39) R. Kąsinowska, Stypułów Dolny. Założenie dworskie…, s. 6.  Powrót do przypisu 39
  3. 40) Ibidem, s. 3.  Powrót do przypisu 40
  4. 41) WUOZZG, R. Kąsinowska, Pałac Stypułów Dolny, karta ewidencyjna biała, Zielona Góra 1981, s. 4.  Powrót do przypisu 41
  5. 42) Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego, pod red. I. Peryt-Gierasimczuk, Zielona Góra 1998, s. 192.  Powrót do przypisu 42
  6. 43) Zamki, dwory i…, s. 393.  Powrót do przypisu 43
  7. 44) R. Kąsinowska, Stypułów Dolny. Założenie dworskie…, s. 8.  Powrót do przypisu 44
  8. 45) R. Kąsinowska, Pałac Stypułów Dolny…, s. 4.  Powrót do przypisu 45
  9. 46) WUOZZG, Pałac Stypułów Dolny, karta ewidencyjna zielona, Zielona Góra 1958, s. 1.  Powrót do przypisu 46
  10. 47) Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, pod red. B. Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2008, s. 393.  Powrót do przypisu 47
  11. 48) Neuer Nekrolog der Deutschen. Neunter Jahrgang 1831, Erster Theil, Ilmenau 1833, s. 422.  Powrót do przypisu 48
  12. 49) G. Podruczny, Pruskie budownictwo wojskowe na Śląsku w latach 1740–1807, Wrocław 2005, rozprawa doktorska, s. 41.  Powrót do przypisu 49
  13. 50) [Genealogia Justiny Caroliny Henrietty Kambly], [@:] http://www.fkrug.com/PhpGedView/individual.php?view=preview&pid=I24492, [data pobrania: 07.09.2020].  Powrót do przypisu 50
  14. 51) G. Podruczny, op. cit., s. 41.  Powrót do przypisu 51
  15. 52) Encyklopedia Ziemi Głogowskiej. Zeszyt 3, Głogów 1993, s. 20.  Powrót do przypisu 52
  16. 53) O twórczości Ch. V. Schultzego zob. m.in.: K. Bimler, Baudirektor Christian Valentin Schultze, [w:] „Heimatkalender für die Kreise Grünberg u. Freystadt”, 1925, s. 6165; K. Adamek-Pujszo, Architekci księżnej żagańskiej Doroty w Żaganiu (1844–1862) – próba uporządkowania dorobku, [w:] „Lubuskie Materiały Konserwatorskie”, B. Bielinis-Kopeć. (red.), tom 8, Zielona Góra 2011, s. 139152.  Powrót do przypisu 53
  17. 54) G. Podruczny, op. cit., s. 41.  Powrót do przypisu 54
  18. 55) H. L. Manger, Baugeschichte von Potsdam, besonders unter der Regierung König Friedrich des Zweiten. 3 Bde. Reprint der Ausgabe von 1789/1790. Mit einem Nachwort von Hans-Joachim Giersberg., Leipizg 1987, s. 639.  Powrót do przypisu 55
  19. 56) R. Kąsinowska, Stypułów Dolny. Założenie dworskie…, s.11.  Powrót do przypisu 56
  20. 57) Ibidem, s. 11.  Powrót do przypisu 57
  21. 58) J. K. Koś, op. cit., s. 200201.  Powrót do przypisu 58
  22. 59) Ibidem Powrót do przypisu 59
  23. 60) Ibidem, s. 202203.  Powrót do przypisu 60
  24. 61) Ibidem, s. 203.  Powrót do przypisu 61
  25. 62) Ibidem, s. 200201.  Powrót do przypisu 62

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu