Opis parku - Zespół pałacowo-parkowy w Brzezince - Brzezinka - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

4. Opis parku

Integralną częścią założenia od początku istnienia obecnego pałacu – zgodnie z regułami rezydencji entre cour et jardin – jest przylegający doń od południowego-zachodu park (ogród) pałacowy o powierzchni ok. 5,4 ha74, ograniczony od zachodu i południa polami uprawnymi lub nieużytkami, a od wschodu częściowo także zabudowaniami dawnego folwarku. Granicę parku-ogrodu od zachodu wyznacza rzędowe nasadzenie starych buków. Założony na rzucie zbliżonym do wydłużonego prostokąta na rozległym, płaskim terenie park pierwotnie stanowił geometryczny ogród ozdobny w typie francuskim z centralną aleją kontynuującą oś głównego ryzalitu pałacu, haftowymi parterami kwiatowymi i dwoma sadzawkami, dopełniony budynkami oranżerii oraz rozbudowanym zespołem rzeźb ogrodowych (zob. niżej). XIX-wieczne mapy oraz zdjęcia z początku XX w. wskazują, że ścisłą geometrię założenia w XIX stuleciu po części zastąpił bardziej swobodny układ alejek spacerowych i klombów, przy czym na całej długości zachowana została aleja środkowa na osi całego kompleksu.

W aktualnym stanie pozostałością barokowego ogrodu są ceglany mur z wnękami, okalający założenie od strony wschodniej i zachodniej (obecnie w wielu miejscach zniszczony), oraz ruiny ozdobnej bramy bocznej od zachodu i naprzeciwległej względem ryzalitu pałacu okazałej, trójprześwitowej bramy od południa. Śladem dawnego założenia jest również regularny układ dróg – w tym zwłaszcza osiowej alei głównej – dziś trudno czytelny w terenie ze względu na zarośnięcie terenu parkowo-ogrodowego licznymi samosiewami. W południowej części kompleksu zachowały się niewielkie zagłębienia będące pozostałością dwóch symetrycznych stawów ozdobnych75. Południowo-zachodni narożnik ogrodów zajmuje zrujnowany cmentarz rodowy Kospothów z pierwszej połowy XIX w. Na południe od parku-ogrodu (poza linią ogrodzenia) jeszcze w 1980 roku znajdował się kanał wodny na osi bramy wjazdowej i środkowej alei – prawdopodobna pozostałość nieukończonego kanału ogrodowego oraz świadectwo prób przedłużenia kompleksu76 – obecnie całkowicie zarośnięty. W części południowo-wschodniej założenia miejsce dawnego sadu zajmuje pole uprawy ziemniaków, powiązane z gospodarstwem rolnym na terenie dawnego folwarku. Na południe od pola z parkiem pałacowym łączy się niewielki obszar leśny.

Drzewostan ogrodowo-parkowy zgrupowany jest rzędowo wzdłuż dróg, dawnych stawów oraz ogrodzeń. Na wolnych przestrzeniach kompleksu występują pojedyncze drobnokępowe nasadzenia młodszych drzew iglastych i liściastych, tworząc w tych miejscach bardziej swobodne układy. W drzewostanie przeważają gatunki rodzimego pochodzenia, wyjątkiem jest egzemplarz sosny wejmutki w północno-wschodniej części kompleksu. Pośród drzew liściastych [ilustr.] na odnotowanie zasługują dąb szypułkowy w pobliżu nekropolii Kospothów, rzędowe nasadzenia buków liczących ok. 160–190 lat wzdłuż zachodniego muru oraz ok. 240-letnie graby rosnące pojedynczo na terenie całego parku. Do innych gatunków występujących na terenie parku należą klon pospolity i klon jawor, kasztanowiec biały, olsza czarna, robinia akacjowa i lipa drobnolistna oraz krzewy, m.in. bez czarny i głóg jednoszyjkowy77. Wskutek braku pielęgnacji założenia po 1945 r. jego układ kompozycyjny jest aktualnie w znacznym stopniu zakłócony licznymi samosiewami i odroślami drzew oraz krzewów i nieczytelny.

Dopełnieniem wystroju założenia parkowo-ogrodowego w Brzezince była ogrodowa mała architektura i rzeźba, w szczególności zespół około 30 barokowych figur z pierwotnego wyposażenia ogrodów, zachowany in situ do ok. 1950 r. Obecnie z barokowego wyposażenia ogrodowego z lat 20. XVIII w. na miejscu zachowała się jedynie uszkodzona okazała brama na osi założenia, zamykająca park od południa [ilustr.]. Zasadniczą strukturę bramy tworzą dwa monumentalne, czworoboczne słupy flankujące przejazd bramny, o trzonach zaakcentowanych hermowymi pilastrami, a od strony ogrodów dodatkowo ozdobionych parą herm saskich, częściowo wykonanych z piaskowca [ilustr.]. Oba słupy pierwotnie dopełniały figury mitologicznych herosów stojących na postumentach w zwieńczeniu ostrosłupowych daszków. Kompozycję bramy uzupełniają po bokach dwa mniejsze słupy ozdobione płycinami, dawniej połączone z pylonami bramnymi metalową kratą ogrodzenia. Po zachodniej stronie założenia zachowały się resztki słupów skromniejszej bramy bocznej, w aktualnym stanie niemal całkowicie zniszczonej. Reliktem dawnych urządzeń ogrodowych jest ponadto wspomniany cmentarz rodzinny Kospothów z XIX w. Zdewastowana i zarośnięta nekropolia została otoczona ceglanym murem na planie kwadratu (od frontu mur jest obecnie rozebrany)78. Jedyną pozostałość umieszczonych tu dawniej pomników nagrobnych stanowi przylegająca do muru monumentalna stela zwieńczona gzymsem wypiętrzonym w łuk, którego „tympanon” wypełnia reliefowy herb Kospothów [ilustr.], niżej zaś znajdują się ślady usuniętych tablic z inskrypcjami ku pamięci zmarłych79.

Zachowany barokowy wystrój rzeźbiarski ogrodów rezydencji w Brzezince – obejmujący wolnostojące figury z piaskowca oraz kamienne wazy – jest obecnie wyeksponowany na tarasach ogrodów pałacowych w Wilanowie oraz w parku na warszawskim Osiedlu Szwoleżerów (wazy i niektóre figury)80. Istniejące do dziś piaskowcowe figury i wazony stanowią największy zachowany zespół barokowej rzeźby ogrodowej na Śląsku; podobnie jak w wypadku innych rozpoznanych śląskich przedstawień figuralnych tego typu, parkowe rzeźby z Brzezinki reprezentują tematykę mitologiczną. Ustawione na dekoracyjnych postumentach postaci antycznych bóstw, m.in. Ateny, Ganimedesa, Bachusa, Merkurego, Wulkana, Ceres [ilustr.] i Flory [ilustr.], w pierwotnym układzie mogły tworzyć grupy tematyczne personifikujące Żywioły, Pory Roku itp.81 Mitologiczny charakter w dużej mierze mają również antykizujące reliefy zdobiące monumentalne wazy na os. Szwoleżerów. Cechy stylistyczne omawianych rzeźb sugerują ich powstanie w warsztacie Johanna Albrechta Siegwitza, być może przy udziale przedsiębiorstwa Adama Karingera, zaangażowanego w roboty kamieniarskie w pałacu w Brzezince82. Z tym samym kręgiem warsztatowym należy wiązać zachowane in situ masywne, zarazem ekspresyjne (co widać m.in. w silnie podcinanych fałdach szat) postaci hermowe pylonów bramnych, które wraz z rzeźbami przewiezionymi do Warszawy oraz pozostałymi resztkami pałacowych dekoracji należą do wybitnych dzieł barokowej plastyki na Śląsku.

 

Przypisy:

  1. 74) Brzezinka Oleśnicka, Metryczka parku – ogrodu, oprac. H. Ciesielski, marzec 1980, [dołączona do:] H. Ciesielski (z zespołem), Brzezinka. Ewidencja założenia ogrodowo-parkowego, Biuro Projektowo-Technologiczne Przemysłu Rolnego i Organizacji Przedsiębiorstw Rolnych „Biprozet”, Wrocław 1980, (mps w zbiorach archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa we Wrocławiu). Powrót do przypisu 74
  2. 75) H. Ciesielski, op. cit., s. 6, 10. Powrót do przypisu 75
  3. 76) Ibidem, s. 4, 7. Powrót do przypisu 76
  4. 77) Opis układu przestrzennego i szaty roślinnej parku na podstawie: H. Ciesielski, op. cit., s. 4, 6–9, passim. Powrót do przypisu 77
  5. 78) https://www.olesnica.nienaltowski.net/Cmentarz_hr_Kospoth.htm [dostęp: 28.10.2020]. Powrót do przypisu 78
  6. 79) Kamienny fragment jednej ze wspomnianych tablic, względnie jednego z nagrobków cmentarnych (z datami 1812 i 1843), około lat 2007–2008 znajdował się na schodach do pałacu od strony zachodniej (zob. https://polska-org.pl/687388,foto.html?idEntity=556481 i kolejne [dostęp: 28.10.2020]). Powrót do przypisu 79
  7. 80) https://www.olesnica.org/brzezinka_Wazy.htm [dostęp: 28.10.2020]; por. http://fenomenwarszawy.blogspot.com/2012/09/osiedle-szwolezerow.html [dostęp: 28.10.2020]. Powrót do przypisu 80
  8. 81) K. Kalinowski, Rzeźba…, s. 295, 297. Powrót do przypisu 81
  9. 82) Ibidem, s. 295, przyp. 110. Niektóre figury sygnowane są nazwiskami Friebe i Wuttke, nie wiadomo jednak, czy nazwiska te oznaczają rzeczywistych wykonawców poszczególnych rzeźb, por. https://www.olesnica.org/Brzezinka_Park_rzezby.htm [dostęp:28.10.2020]. Powrót do przypisu 82

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu