Dzieje zespołu i jego właściciele. - Zespół pałacowo-parkowy w Szczepanowie - Szczepanów - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

2. Dzieje zespołu i jego właściciele.

Najwcześniejsze wzmianki na temat wsi Szczepanów pochodzą z początku XIV w., kiedy to w aktach procesowych o dziesięciny z 1307 r. miejscowość wymieniona została jako villa Stephani². W początkach tego stulecia niewątpliwie istniał już w Szczepanowie folwark (allodium), który w 1324 r. bracia Mikołaj i Herman, synowie zmarłego mieszczanina średzkiego Heidenryka, sprzedali braciom Elgerowi i Mikołajowi zw. von Kossow³. Dokument wymienia ów folwark pod nazwą Stephanivilla⁴. Krótko przed połową XIV w. w miejscowości funkcjonowały dwa folwarki, bowiem w 1345 r. król czeski Jan Luksemburski nadał rycerzowi Henrykowi de Wende na własność cztery folwarki, w tym dwa w Szczepanowie (Stephansdorff)⁵. Od tego czasu w źródłach notowani są różni właściciele poszczególnych części wsi, należący do okolicznego rycerstwa bądź mieszczan średzkich⁶. W latach 1467–1469 kształtują się we wsi dwa wyraźne kompleksy dóbr, dające początek dwóm odrębnym częściom Szczepanowa. Pierwszy z kompleksów, w posiadaniu rycerskiej rodziny Wende, stanowił obszar późniejszego Górnego Szczepanowa (Oberstephansdorf) oraz wsi Raszków. Drugi natomiast (tzw. Spalony Majątek) – należący do rodu Durschnabel – to tereny przyszłego Dolnego Szczepanowa (Niederstephansdorf)⁷. Najpóźniej w pierwszej połowie kolejnego stulecia w Górnym Szczepanowie rozpoczynają się dzieje rezydencji stanowiącej przedmiot niniejszego studium.

W 1503 r. właścicielami folwarku Wendów w [Górnym] Szczepanowie oraz części Raszkowa, Lipnicy i Zakrzowa został Georg von Reibnitz z Ratynia, przejmując te dobra po poślubieniu w 1490 r. Doroty, córki Mikołaja Wende zw. Salusch⁸. Po śmierci von Reibnitza w 1523 r. jego spadkobiercy odsprzedali majątek Georgowi von Schindel z Pogolewa na Drogomiłowicach (Dromsdorf). W rękach rodziny von Schindel dobra pozostawały w latach 1523–1584. Georg von Schindel posiadał jeszcze na prawie dziedzicznym Raszków, jednak bez wyższego i niższego sądownictwa oraz służb, jak również dobra nad Odrą⁹. 26 maja 1541 r. rada miasta Środy Śląskiej zawarła porozumienie z Georgiem, zezwalając mu na założenie śluzy powyżej mostu na Średzkiej Wodzie, na tzw. Złodziejskim Zakręcie (Diebswinkel), co pozwoliło na doprowadzanie wody Młynówką do młyna dworskiego i stawu rybnego¹⁰. Dokument ten jest pierwszym znanym świadectwem istnienia już w 1. poł. XVI w. w Górnym Szczepanowie młyna, stawu oraz dworu – pierwszej rodowej siedziby w tym miejscu, powstałej najprawdopodobniej z inicjatywy rodziny von Schindel (choć nie można całkowicie wykluczyć posiadania murowanego dworku lub wieży rycerskiej już przez Reibnitzów bądź Wendów, jakkolwiek brak na to jakichkolwiek dowodów źródłowych). Wspomniane porozumienie Georga von Schindel z miastem Środa Śląska sugeruje, iż do niego należała budowa pierwszej rezydencji, przypuszczalnie w stylu renesansowym. Jest bardzo możliwe, że jej rozbudowy dokonał najznamienitszy z synów zmarłego w 1546 r. Georga, Heinrich von Schindel (zm. 1576), który wielokrotnie pełnił funkcję ławnika sądu dworskiego i mańskiego księstwa wrocławskiego, w 1574 r. nabył ponadto zamek i miasto Bierutów wraz z należącymi doń dobrami kameralnymi (w rękach potomków do 1604 r.), wcześniej zaś udzielił pożyczki księciu legnickiemu Henrykowi XI w związku z jego wyprawą antyturecką w 1566 r.¹¹ On też sfinansował budowę lub generalną przebudowę kościoła parafialnego w Szczepanowie w latach 1570–1571¹², co wskazuje, iż Schindlowie zamierzali uczynić Górny Szczepanów swoją siedzibą rodową, a kościół rodzinną nekropolią¹³.

Na istnienie pierwotnego dworu wzniesionego przez Schindlów wskazują także ustalenia starszej literatury przedmiotu na temat przebudowy rezydencji – stanowiącej przypuszczalnie założenie trójskrzydłowe, otwarte od południa – w ostatniej dekadzie XVII w. (zob. niżej), jak również forma architektoniczna obecnej barokowej budowli, w której dopatrzyć się można śladów renesansowego założenia, takich jak bryła i rozplanowanie budynku z dwoma cylindrycznymi wieżo-alkierzami, przed przebudową w drugiej połowie XVIII stulecia dodatkowo otoczonego fosą¹⁴. Z renesansową rezydencją Schindlów przypuszczalnie związane jest również piaskowcowe epitafium ze sceną Ukrzyżowania i datą 1566, wtórnie wmurowane w jedną ze ścian sieni pałacowej. U stóp Ukrzyżowanego klęczą dwie postaci, które utożsamiać należy z Heinrichem von Schindel oraz jego pierwszą żoną Ursulą z domu Nimptsch (zm. 1572). Wobec braku wiadomości w źródłach o śmierci w 1566 r. któregokolwiek z członków rodu ówczesnych właścicieli Szczepanowa, powstanie epitafium łączyć można z ukończeniem domniemanej rozbudowy renesansowego dworu, bądź uznać je za formę ekspiacji Heinricha wobec jego rezygnacji z udziału w wyprawie przeciw Turkom w tym roku¹⁵.

W chwili swojej śmierci w 1576 r. Heinrich von Schindel nie posiadał męskich potomków¹⁶, toteż czasowy zarząd nad majątkiem przejął jego krewny Georg von Schindel z Miękini; w 1578 r. za mąż wydane zostały obie córki Heinricha – starsza Katharina (zm. 1601) poślubiła radcę książąt oleśnickich, Georga von Dyhrna na Twardogórze (1543–1587), z kolei młodsza, podówczas 13-letnia Barbara (ur. w 1565 r. z drugiego małżeństwa zmarłego właściciela majątku) wyszła za Hansa von Kanitza na Dziewinie. W 1584 r. stał on się właścicielem Górnego Szczepanowa po osiągnięciu przez Barbarę wieku 19 lat oraz śmierci Georga¹⁷. Nowy właściciel zadbał o powiększenie majątku, dokupując folwarki w granicach Szczepanowa (tzw. folwarki Bramerschów) oraz część wsi Lipnica. Po śmierci Hansa w 1594 r. majątek w Szczepanowie i Dziewinie przejął jego spadkobierca, zaledwie 7-letni wówczas Hans (Johann) von Kanitz młodszy, w którego imieniu dobrami zarządzali matka wraz z Christophem Friedrichem von Kanitzem na Karpnikach. Sam dziedzic podjął naukę, m.in. w latach 1613–1614 studia w Padwie i Sienie, oraz przygotowania do samodzielnego kierowania majątkiem, zmarł jednak przedwcześnie w 1617 r., wobec czego dobra szczepanowskie i dziewińskie objął mąż przyrodniej siostry Hansa (poślubiona w 1616), Hans von Kreiselwitz na Jakuszowej (Jakobsdorf), radca księstwa legnicko-brzeskiego Jerzego Rudolfa i komornik arcyksięcia austriackiego Karola Habsburga, biskupa wrocławskiego, zarazem przyjaciel zmarłego i jego towarzysz w trakcie studiów we Włoszech¹⁸. Czas rządów von Kreiselwitza w Szczepanowie w przeważającej mierze upłynął pod znakiem wojny trzydziestoletniej (1618–1648), której działania nie oszczędziły szczepanowskiego dominium. Obecność wojsk szwedzkich na Śląsku w latach 1639–1652 oznaczała grabieże, zniszczenia majątku oraz wsi zarówno ze strony Szwedów (zwł. w latach 1642 i 1643), jak i grasujących na tym terenie wojsk cesarskich (które splądrowały Dolny Szczepanów już w 1627 r.). Straty powiększyły kontrybucje na rzecz wojska, w tym konieczność kwaterowania żołnierzy, również długo po zakończeniu wojny, co zadecydowało o poważnym zadłużeniu dominium jeszcze w latach 50. i 60. XVII w. Dziedziczką zmarłego po 1650 r. Hansa von Kreiselwitza (nieposiadającego męskiego potomka) została jego córka Ursula Katherina (zm. 1682), która poślubiła najpierw Friedricha von Mutschelnitza z Warzęgowej (Wersingawe) na Dziewinie (1605–1650), z którym miała sześcioro dzieci. W 1660 r. ponownie wyszła za mąż, poślubiając marszałka dworu Christoffa von Zeschwitza na Kunicach (zm. 1661). Według zachowanych źródeł Ursula Katharina w latach 50. i 60. XVII w. samodzielnie zarządzała dominium szczepanowskim, przypuszczalnie przy pomocy Johanna Glatza. W 1662 r. jej córka z pierwszego małżeństwa Katharina Elisabeth von Mutschelnitz wyszła za mąż w Dreźnie za Wolfa Albrechta von Loebena na Sulikowie (Schönberg), który po śmierci żony w 1680 r. oraz dwa lata później teściowej na mocy kontraktu z 1673 r. został spadkobiercą dóbr w Górnym Szczepanowie. Po krótkim okresie zarządzania szczepanowskim dominium już w 1688 r. sprzedał je hrabiemu Franzowi Bautznerowi von Schlegenberg na Bogacicy (1625–1697), radcy cesarskiemu i kanclerzowi Urzędu Zwierzchniego Dolnego i Górnego Śląska, którego potomkowie utrzymali majątek do 1732 r. Nabycie Górnego Szczepanowa przez hrabiego Schlegenberga było momentem przełomowym w historii rezydencji, bowiem nowy właściciel – człowiek o szerokich horyzontach, wykształcony na europejskich uczelniach, m.in. w hiszpańskiej Salamance i na uniwersytecie w Dole (Francja), od 1654 r. doktor obojga praw, następnie wysoko postawiony cesarski urzędnik i dyplomata¹⁹ – oprócz powiększenia majątku o nabyte dobra w powiecie średzkim, zaczął urządzać w Górnym Szczepanowie swoją śląską rezydencję rodową, w 1690 r. podejmując przebudowę zniszczonego przez wojnę trzydziestoletnią dworu na obecny barokowy pałac (zob. niżej)²⁰.

Kolejny pan na majątku, syn hrabiego Franza Bautznera von Schlegenberga hrabia Franz Anton (1677–1722) po ukończeniu studiów studiów, m.in. w Sienie (1690), od 1692 r. pracował w Urzędzie Zwierzchnim we Wrocławiu, następnie w latach 1705–1714 był cesarskim radcą i starostą księstwa wrocławskiego. W tym czasie rezydencja w Górnym Szczepanowie przeżyła swoją historyczną chwilę, bowiem po zawarciu pokoju w Altranstädt w 1707 r. 29 października tego roku zebrała się tu cesarska i szwedzka komisja w sprawie wprowadzenia warunków pokoju w życie. W szczepanowskim pałacu przeprowadzone zostały rozmowy przygotowawcze przed konferencją ze szwedzkim pełnomocnikiem bar. Hennigiem von Strahlheimem i stąd następnego dnia komisja udała się do Legnicy. W pracach komisji uczestniczyli, obok Franza Antona von Schlegenberga (starosty księstwa wrocławskiego), także Hans Anton von Schaffgotsch, starosta księstwa świdnicko-jaworskiego i Christoph Wilhelm von Schaffgotsch, starosta księstwa legnickiego. Poza aktywnością urzędniczą i polityczną Franz Anton jako właściciel majątku zapewne również kontynuował prace związane z urządzaniem pałacu i jego otoczenia, w tym zwłaszcza ogrodów. Ostatnim ze Schlegenbergów władającym górnoszczepanowskim dominium był syn Franza Antona z pierwszego małżeństwa Joseph Leopold Erdmann (zm. po 1747 r.), który posiadał je do roku 1732. W tym roku sprzedał dobra, być może z powodu awansu na królewskiego radcę kameralnych księstw Górnego i Dolnego Śląska oraz zamiarów kontynuacji kariery urzędniczej.

Według starszej literatury budowa pałacu – odpowiadającego randze i pozycji Frantza Bautznera von Schlegenberga jako kanclerza Śląska – zrealizowana została w latach 1690–1692²¹, jednakże przesłanki źródłowe wskazują, że prace budowlane przy gmachu pałacowym bądź jego otoczeniu trwały przynajmniej do końca XVII stulecia lub nawet początków wieku następnego (zob. niżej). Do trójskrzydłowego założenia pomiędzy istniejącymi wieżo-alkierzami najprawdopodobniej dobudowano wówczas skrzydło południowe²², przebudowując i podwyższając zapewne również pozostałe skrzydła, w tym zwłaszcza zachodnie²³. W tym samym czasie urządzono na nowo otoczenie rezydencji, wznosząc szereg budynków gospodarczych wokół dziedzińca poprzedzającego fasadę pałacu, jak również oranżerię w założonym wówczas ogrodzie w stylu francuskim²⁴.

Wyobrażenie o pierwotnym wyglądzie rodowej rezydencji Schlegenbergów w Górnym Szczepanowie dają nam dwie ryciny Friedricha Bernharda Wernhera z 1755 r.²⁵ oraz późniejsza, z ok. 1765 r.²⁶ Widoczny na obu rycinach pałac – otoczony suchą fosą, pozostałą zapewne po budowli renesansowej – stanowi centrum założenia o cechach dojrzałego baroku, z dziedzińcem honorowym, folwarkiem, basenem wodnym (stawem) oraz ogrodami w północno-zachodniej części zespołu. Położony od północy dziedziniec pałacowy na planie zbliżonym do prostokąta jedynie częściowo odpowiadał francuskiemu cour d’honneur ze względu na brak pełnej regularności założenia, wynikającej z usytuowania gmachu pałacowego nie na osi, lecz przy południowo-zachodnim narożniku placu, jak również gospodarczą funkcję tego ostatniego. Dziedziniec stanowił bowiem od początku centrum rozległego majdanu, na który złożyły się widoczne na obu rycinach zróżnicowane zabudowania folwarczne (opisane w dołączonej do każdego przedstawienia legendzie). Zachodnią pierzeję dziedzińca tworzył zachowany do dziś dwukondygnacyjny budynek z mieszkaniami dla urzędników i stajnią koni wierzchowych. Rycina z 1755 r. oddaje jego pierwotny, wczesnobarokowy kształt z dwuspadowym dachem i prostymi elewacjami o boniowanych narożach, który sugeruje powstanie oficyny najpóźniej w okresie budowy pałacu w latach 90. XVII w., przebudowanej w kolejnym stuleciu (zob. niżej). Przypuszczalnie w zbliżonym czasie wzniesione zostały, nieistniejące już, pozostałe zabudowania; od północy były to przylegające do ceglanego muru parterowe budynki wozowni (zachodni) i stajni (wschodni), rozdzielone monumentalną trójprzejazdową bramą na teren folwarku. Jej centralny element tworzyła arkada ujęta boniowanymi lizenami i zwieńczona przerwanym naczółkiem z kulą na postumencie pośrodku, po bokach zaś dopełniały mniejsze arkady nakryte trójkątnymi naczółkami. Wschodnią pierzeję placu zamykała również parterowa, drewniano-murowana (ryglowa?) stajnia i obora, od południa dopełniona ażurowym ogrodzeniem z dwoma bramami (w uproszczeniu powielającymi architektoniczne formy bramy głównej): mniejszą, prowadzącą do sadu dworskiego oraz większą i okazalszą (południową) – do kościoła parafialnego (pod patronatem właścicieli majątku) ukazanego w dali, po drugiej stronie Młynówki. Obok pałacu (od wschodu) wybudowany został parterowy dom mieszkalny dla służby (das Billiard, das Gesinde Haus) na planie prostokąta, nakryty dachem trójspadowym (?), ze szczytem od strony budynku pałacowego²⁷. Według obu sztychów elewacje oficyny artykułowały lizeny, przypuszczalnie ozdobione boniowaniem (co widoczne jest na starszej rycinie), a połać dachu od strony dziedzińca akcentowały trzy ozdobne mansardy o barokowych formach bliskich architekturze pałacu. Za domem służby stał dworski browar, zbudowany przypuszczalnie niedługo po wykupieniu przez Schlegenbergów od rady miasta Środa Śląska w 1705 r. prawa warzenia piwa w swojej wsi²⁸, obok zaś (bezpośrednio nad Młynówką) szachulcowe zabudowania młyna (istniejącego w tym miejscu co najmniej od XVI w.)²⁹ z charakterystyczną wieżą o nadwieszonym ganku. Projektant całości założenia podjął próbę optycznego zamaskowania nieregularności układu zabudowy dziedzińca (zapewne zdeterminowanej usytuowaniem pierwotnego renesansowego dworu) wyznaczając dostrzegalną na obu rycinach optyczną oś kompozycyjną biegnącą od głównej bramy ku środkowi fasady pałacu z portalem wejściowym. Oś tą podkreślała przerzucona nad fosą kładka ujęta murowanymi balustradami, sięgającymi głównego wejścia do pałacu (niewykluczone, że od strony dziedzińca zakończonymi słupami bramnymi) oraz dwa rzędy ażurowych parkanów (w miejscu obecnej kamiennej balustrady), przerwane pośrodku³⁰. Wydzielały one z dziedzińca folwarcznego fragment fosy przed fasadą i równoległy do niej ciąg komunikacyjny, wiodący przez boczną bramę na zachód do ogrodów, zarazem optycznie sugerowały szerokość właściwego „dziedzińca honorowego”³¹. Osiowość układu dopełniał położony na południe od pałacu staw zasilany wodą z Młynówki, który przypuszczalnie wraz z rozbudową rezydencji dla Schlegenbergów przekształcony został w basen wodny, ściśle powiązany kompozycyjnie z budowlą. Ryciny Wernhera sugerują, że basen ów w końcu XVII w. oraz w wieku XVIII miał regularny kształt zbliżony do prostokąta i był obsadzony starannie utrzymanymi drzewkami oraz krzewami. Staw uzupełniał sąsiadujące z nim od północnego-zachodu ogrody, co charakterystyczne jest dla śląskich założeń ogrodowych przy rezydencjach w 2. poł. XVII w., przy czym regularność czworobocznego zbiornika wodnego oraz jego kompozycyjne powiązanie z bryłą pałacu dowodzą nowoczesnej jak owe czasy reprezentacyjnej, dworskiej funkcji dawnego stawu rybnego, nawiązującej do wzorców włoskiej sztuki ogrodowej³².

Ryciny Wernhera ukazują także pierwotny kształt barokowego pałacu, który po przebudowie renesansowego dworu stał się trójkondygnacyjnym założeniem czteroskrzydłowym z wewnętrznym dziedzińcem oraz dwiema narożnymi basztami (wieżo-alkierzami) flankującymi budowlę od południa. Na sztychach widoczna jest oryginalna dekoracja tynkowa przyziemia w postaci poziomych pasów (zamiast obecnego boniowania)³³ i zachowane do dnia dzisiejszego: jednolita artykulacja wyższych kondygnacji za pomocą pilastrów korynckich oraz alternacja trójkątnych, i półkolistych naczółków w partii piano nobile. Siedmioosiowa fasada mieściła w środkowym przęśle główne wejście do pałacu połączone z mostkiem ponad fosą. XVIII-wieczne widoki nie oddają precyzyjnie wyglądu pierwotnego portalu wejściowego³⁴; nie można jednak wykluczyć, że pierwotne obramienie wejścia stanowił kamienny portal (względnie jego centralna część) wtórnie wmurowany w elewację domu zarządcy (mieszkania urzędników)³⁵ [ilustr.]. Przemawia za tym jego okazała forma, złożona z arkady zamkniętej łukiem płaskim o profilowanych narożach – bliskiej kształtem prostokątnej bramie widocznej na rycinach – ujętej parą kolumn i pilastrów dźwigających fragmenty gierowanego i profilowanego belkowania³⁶. Środkową oś fasady akcentował dodatkowo nad bramą płaski balkon (usunięty zapewne podczas przebudowy pałacu w 3 ćw. XVIII w.) z porte-fenêtre zwieńczonym przerwanym naczółkiem, wyżej zaś, w partii dachu – wysoka mansarda (jej wygląd znamy także dzięki zdjęciom archiwalnym sprzed 1975 r.) [ilustr.] mieszcząca zegar ponad prostokątnym oknem³⁷ [ilustr.], zwieńczona ozdobnym szczytem w formie wspartego na pilastrach półkolistego naczółka, przerwanego pośrodku ażurową aediculą (na fotografii z pocz. XX w. widać, że mieściła ona dzwon kurantowy) nakrytą mniejszym, trójkątnym naczółkiem, dopełnionym kulą (podobnie jak ćwierćnaczółki poniżej). Po bokach symetrycznie rozmieszczone zostały – ponad trzecią i szóstą osią okienną – dwie mniejsze mansardy o skromniejszym wystroju szczytów w postaci pilastrów i trójkątnego naczółka zwieńczonego kulą. Identyczna mansarda znajdowała się nad trzecią (od północy) osią elewacji zachodniej [ilustr.] oraz na dachu skrzydła południowego od strony wewnętrznego dziedzińca. Na obu rycinach widać również XVII-wieczne nakrycie wieżo-alkierzy – podobnie jak całość budynku trójkondygnacyjnych³⁸ – w postaci cebulastych hełmów z prześwitem. Nieznany jest natomiast wygląd elewacji ogrodowej budowli, którą musiał wyróżniać widoczny u Wernhera od tyłu wydatny ryzalit pomiędzy basztami, przypuszczalnie nakryty siodłowym dachem i opatrzony trójkątnym naczółkiem³⁹.

Wzniesiony dla hr. Franza Bautznera von Schlegenberga pałac niewątpliwie wzbudził uznanie współczesnych swoją klasą artystyczną i bogactwem dekoracji, o czym świadczy następujący opis rezydencji dokonany na przełomie XVII i XVIII w. przez Nicolausa Heneliusa: Szczepanów najokazalsza na średzkim terytorium siedziba, przez czcigodnego hrabiego de Schlegenberga, kanclerza Zwierzchniego Urzędu obu części Śląska, ze wspaniałym splendorem udekorowana różnymi osobliwościami i ozdobiona szczególnie rzadkimi precjozami⁴⁰. Opis ów odnosi się z pewnością zarówno do dekoracji zewnętrznej pałacu, jak i wystroju wnętrz, który stanowiły przede wszystkim sztukaterie o motywach akantowych i roślinnych, charakterystyczne dla włoskich wykonawców końca XVII w.⁴¹. XVII-wieczne dekoracje stiukowe części pałacowych pomieszczeń stosunkowo licznie zachowane były jeszcze przynajmniej na początku lat 60. XX w.; do najokazalszych należał zapewne widoczny na fotografii z pocz. XX w. bogato zdobiony sufit salonu [ilustr.], zlokalizowanego prawdopodobnie na pierwszym piętrze w północnej części budynku (naprzeciw obecnej klatki schodowej i korytarza). Zbudowany ze zwielokrotnionych „listew” plafon w kształcie wydłużonego prostokąta o krótszych bokach wyłamanych półkoliście, ramowała bogata dekoracja ornamentalna, złożona m.in. z bujnych liści akantu oraz motywów muszli w narożnikach⁴². Na innym zdjęciu, wykonanym przypuszczalnie po 1945 r.⁴³, widoczna jest również półplastyczna dekoracja figuralna jednego z narożników plafonu [ilustr.], którą tworzyła para niemal nagich młodzieńców stylizowanych na wizerunki Bachusa z drobiazgowo oddanymi kiśćmi winogron na głowach i trzymających w dłoniach gałązki winorośli. Obaj młodzieńcy „przysiadali” na profilowanej listwie okalającej narożną muszlę. Pochodzące z tego samego czasu pozostałe fotografie ukazują sztukaterie kilku innych, nierozpoznanych pomieszczeń pałacowych⁴⁴, w tym zwłaszcza dekoracje płycinowo-ramowe z motywem rogów obfitości, girland winogron i innych owoców, pędów roślin i zbóż [ilustr.], bądź puttów dźwigających kosze pełne kwiatów⁴⁵ [ilustr.]. Jedno z wnętrz miały ozdabiać ponadto stiuki w formie sercowatych kartuszy utworzonych przez masywne, wolutowo zawinięte liście akantu dopełnione muszlą i głową maszkarona [ilustr.]. Omówiony XVII-wieczny wystrój sztukatorski został w większości zniszczony na skutek przebudowy wnętrz pałacowych w latach 70. XX w. (zob. niżej); obecnie jedyną jego pozostałością są znacznie skromniejsze stiuki z charakterystycznym podziałem ramowym i pękami owoców podwieszonych na chustach, zachowane we wtórnie podzielonym pomieszczeniu ciągu wschodniego przyziemia.[ilustr.] Stosunkowo wysoki poziom artystyczny większości pierwotnych stiuków świadczy o wyrobionym smaku estetycznym inwestora – hr. Bautznera von Schlegenberga – podobnie jak założone wówczas pałacowe ogrody, stanowiące wraz ze stawem kompozycyjne dopełnienie pałacu. Zwrócenie budowli w kierunku ogrodu (w zasadzie z pominięciem cour d’honneur) odpowiadało XVII-wiecznej architekturze rezydencjonalnej Śląska, także w tym wypadku czerpiącej z repertuaru sztuki włoskiej ⁴⁶. Trudne jest odtworzenie pierwotnego wyglądu ogrodów rezydencji Schlegenbergów, bowiem rysunki Wernhera ukazują szczepanowskie założenie ogrodowe w stanie z drugiej połowy XVIII w. Najprawdopodobniej jednak już pod koniec poprzedniego stulecia ogród znajdował się na ogrodzonym ceglanym murem (wyłączywszy odcinek ozdobnego ażurowego parkanu wzdłuż bocznej elewacji pałacu) splantowanym terenie na planie zbliżonym do prostokąta w północno-zachodniej części założenia. Podobnie jak w XVIII w. zapewne był to ogród kwaterowy, podzielony na trzy części, w tym ogrody owocowy i ozdobny (Lustgarten), w sposób charakterystyczny dla śląskich założeń ogrodowych XVII w.⁴⁷ Wymienianą przez Dunckera oranżerię (owocarnię), notowaną również przy okazji opisu nocnych zabaw na strzelnicy w szczepanowskich ogrodach w 1729 r.⁴⁸, należy utożsamiać z parterowym budynkiem w południowo-zachodniej części założenia, na rycinie Wernhera z 1755 r. opisanej jako stara owocarnia. Walory założonych w końcu XVII w. i starannie utrzymywanych w XVIII stuleciu ogrodów zostały docenione przez Antoine’a Augustina Bruzena de la Martinière, który zapisał w swoim leksykonie, iż należący do Schlegenbergów majątek Szczepanów ma znaczący ogród i piękną grotę⁴⁹. Z kolei nieco późniejszy opis świata Antona Friedricha Buschinga podkreśla, że Górny Szczepanów posiada rycerską siedzibę oraz „bardzo piękny ogród” (sehr schönen Garten)⁵⁰. W czasach Schlegenbergów zapewne istniał też widoczny na rycinie Wernhera sad dworski po wschodniej stronie majdanu, w którym położona była tuż za budynkiem stajni i obory wieloboczna bryła szachulcowej kaplicy św. Anny z dobudówką od wschodu⁵¹.

Nie zachowały się wiadomości źródłowe na temat projektanta szczepanowskiego założenia pałacowo-parkowego; Maria Frankowska przypuszcza, że budowniczym gmachu pałacowego był wrocławski mistrz Christoph Hackner, wskazując na podobieństwa bryły obiektu w Szczepanowie do nieco późniejszych rezydencji jego autorstwa w podwrocławskiej Leśnicy oraz Piotrowicach Jaworskich⁵². Ostatnie badania archiwalne Rościsława Żerelika ujawniły natomiast nazwiska wykwalifikowanych rzemieślników i artystów, zorganizowanych na potrzeby robót przy nowej rezydencji przez zarządców majątku Schlegenbergów w swego rodzaju „przedsiębiorstwo budowlane”⁵³. Wedle ustaleń badacza na podstawie ksiąg metrykalnych parafii w Szczepanowie prace budowlane⁵⁴ rozpoczęli murarze sprowadzeni z zagranicy, m.in. Jacob Erckwiller, murarz ze szwajcarskiego Saint-Gall, odnotowany w 1694 r., i czeladnik Jacob Anton Bellitzaraeus (1695), kontynuowali zaś śląscy budowniczowie, wśród nich Georg Richter, czeladnik murarski ze Strużnicy k. Gryfowa (1695)⁵⁵. Prace szklarskie realizował do swojej śmierci (przed 1695) mistrz Valentin Wischkovski, szklarz u książąt Liechtensteinów, a stolarskie w 1697 r. Godtfried Gruber, syn Martina, stolarza z miasta Riedaw w Górnej Austrii. Znane są również nazwiska trzech malarzy pracujących w Szczepanowie dla Schlegenbergów, a następnie Schweinitzów: Bartholomäusa Hiertela (odnotowany w 1695), Gottfrieda Graumana (od 1697 r. w Szczepanowie) i Friedricha Lungmuβa z Pichorowic w Nyskiem (notowanego w szczepanowskich metrykach w latach 1733 i 1735)⁵⁶.

Źródła metrykalne przekazują również nazwiska ogrodników (Lust- und Ziergärtnerów) odpowiedzialnych za urządzenie, a następnie pielęgnowanie pałacowych ogrodów, niewątpliwie jednej z pasji Schlegenbergów. Pierwszymi specjalistami od ogrodnictwa zatrudnionymi w Szczepanowie były osoby mające staż w innych posiadłościach, m.in. Gregorius Petschkÿ (notowany w latach 1694–1696), syn ogrodnika z Oławy, być może wcześniej doglądający ogrodów Jakuba Sobieskiego, syna króla Jana III. Specjalny ogrodnik od winorośli i drzew owocowych Nicolaus Dohner (odnotowany w 1697 r.) przybył do Szczepanowa z Hillesheim w Palatynacie Reńskim. Zapewne należał on do specjalistów przyuczających fachu (m.in. uprawy rzadkich roślin) licznych miejscowych ogrodników zatrudnianych w majątku w XVII–XVIII w.⁵⁷

W roku 1732 majątek wraz z rezydencją nabył Hans Julius von Schweinitz und Krain na Krajowie, Kłaczynie i Dziewinie (1693–1766), późniejszy komornik króla pruskiego Fryderyka II, baron od 1741 r. i hrabia z królewskiego nadania z 1748 r.⁵⁸ Młody i dobrze wykształcony szlachcic, pan na Dziewinie od 1722 r.⁵⁹, gdy tylko nadarzyła się okazja zakupił pobliskie dominium w Szczepanowie i systematycznie powiększał swój majątek o kolejne dobra, m.in. o odziedziczone w 1742 r. Niwiska⁶⁰. Za czasów rządów na Górnym Szczepanowie Hansa Juliusa von Schweinitza dokonano kolejnych zmian w zespole pałacowym i ogrodach. W najnowszej literaturze przedmiotu utrwalił się pogląd, jakoby już w latach 30. XVIII w., wkrótce po objęciu majątku przez Hansa Juliusa, wzniesiono kamienną balustradę z latarniami w miejscu ażurowych parkanów przed fosą, którą zasypano, wydzielając niewielki cour d’honneur. Wskazywać ma na to późnobarokowa forma balustrady, bliska stylowi Martina Frantza Młodszego (1679–1742)⁶¹. Stanowisku temu przeczy jednak obecność zarówno ogrodzeń, jak i fosy na panoramach Wernhera z 1755 i 1765 roku⁶², podobnie jak architektoniczna forma istniejącej balustrady. Stanowi ona jednolite, bogato profilowane piaskowcowe ogrodzenie, w którym brak jakichkolwiek śladów bramy na osi pałacowego portalu wejściowego – w latach 50. oraz w połowie 60. XVIII w. zlokalizowanego pośrodku fasady. Pozostałości dawnej bramy w postaci dwóch słupów (pierwotnie zwieńczonych latarniami) znajdują się natomiast po wschodniej stronie balustrady (przy północno-wschodnim narożniku pałacu), co sugeruje, że omawiany element architektoniczny powstał najwcześniej podczas przebudowy rezydencji w 3. ćw. XVIII w. (w stylu nawiązującym do architektury starszego pałacu)⁶³ lub nawet później, w ramach XIX-wiecznych przeróbek założenia (zob. niżej).

Niewątpliwie jednak już przed 1755 rokiem dokonano istotnych zmian w otoczeniu pałacu, do których należało przede wszystkim urządzenie na nowo ogrodów w postaci przekazanej przez obie panoramy Wernhera. Przypuszczalnie w tym czasie wzniesiono widoczny na starszej z rycin budynek nowej owocarnio-oranżerii, położony wzdłuż północnej granicy założenia. Architektura budynku w formie dwukondygnacyjnego pawilonu na rzucie prostokąta, symetrycznie połączonego parterowymi skrzydłami z dwoma mniejszymi pawilonami, wykazuje bowiem cechy XVIII-wieczne, do których należą zwłaszcza dachy mansardowe. Na osi budynku nowej oranżerii znajdowała się główna aleja ogrodowa, skrzyżowana pod kątem prostym z krótszą aleją poprzeczną, biegnącą od zachodniej bramy ku północno-zachodniemu narożnikowi pałacu. Obie aleje wyznały główne osie kompozycyjne założenia ogrodowego w stylu francuskim. Centralną część kompleksu stanowił parterowy ogród ozdobny na planie kwadratu wyodrębnionego przy pomocy niskich żywopłotów, które miały tworzyć strzyżone szpalery bukowe⁶⁴. Przypominające labirynt żywopłoty okalały alejki na krawędziach Lustgarten z trzech stron, wyłączywszy stronę wschodnią, którą osłaniały jedynie dwa wąskie trawniki oraz dekoracyjny ażurowy parkan, umożliwiający podziwianie roślinnych kompozycji z okien pałacu. W centrum założenia, na skrzyżowaniu obu głównych alej, znalazł się treflowy basen wodny (przypuszczalnie z fontanną), wokół którego wytyczono cztery partery kompartymentowe, wypełnione ornamentalnymi kompozycjami kwiatowymi, zaakcentowane szpalerami drzewek ozdobnych w donicach. Co ciekawe, ryciny Wernhera dowodzą, że zarówno centralny ogród ozdobny, jak i pozostałe części założenia ogrodowego ulegały modyfikacji na przestrzeni lat, bowiem na rycinie z 1755 r. widać, że partery okalała ornamentalna rama w kształcie bogato profilowanej, wklęsło wypukłej „taśmy”, najpewniej ułożonej z kwiatów. Tego rodzaju obramienie na panoramie około dziesięć lat późniejszej zostało zredukowane do prostokątnych ram – osobnych dla każdego parteru – o półkolistych wcięciach boków od strony północnej i południowej. W części północnej ogrodów, przed nową oranżerią, znajdowały się dwa małe partery okolone stożkowatymi krzewami, zawierające dwa małe baseny na osi poprzecznej alejki. Ryciny Wernhera pokazują, że detale kompozycji tych parterów (np. wewnętrzne alejki) również były modyfikowane pomiędzy latami 1755 a 1765. W południowej części ogrodów mieścił się natomiast warzywnik i stara oranżeria z ok. 1690 r.

Geometryczna kompozycja XVIII-wiecznych ogrodów szczepanowskiej rezydencji, jak już wspomniano, powstała na wzór francuskich ogrodów parterowych, przy czym zastosowane niskie żywopłoty uznaje się za formy tradycyjne dla Niderlandów i Niemiec, skąd zostały one sprowadzone na Śląsk⁶⁵. Podobnie jak za czasów Schlegenbergów, opiekę nad hrabiowskimi ogrodami sprawowali ogrodnicy mający do pomocy czeladników i parobków, wśród nich członkowie pochodzącej z Polski rodziny Scheloskich (obecnej na tych terenach od 2. poł. XVII w.), której przedstawiciele przez dziesiątki lat służyli Schweinitzom jako ogrodnicy, leśnicy i łowczy w ich dominium w Szczepanowie i innych miejscowościach⁶⁶.

Kolejny pan na majątku, najmłodszy syn Hansa Juliusa von Schweinitza, Hans młodszy (1738–1802), w 1766 r. przejął dobra poważnie zniszczone podczas wojny siedmioletniej przez rosyjskich kozaków. Niemal całkowicie zrujnowany był pałac, co zmusiło dziedzica górnoszczepanowskiego dominium do podjęcia generalnego remontu budowli, tym bardziej, że 27 października 1772 r. poślubił Dorotheę Wilhelminę, córkę byłego ministra prowincji śląskiej Ernsta Wilhelma von Schlabrendorfa. Pałac miał stać się wspólnym domem nowożeńców, stąd w latach 1768–1772 za cenę 15 tys. rtl podjęte zostały szeroko zakrojone prace remontowe⁶⁷. Wprowadziły one istotne zmiany w wyglądzie zewnętrznym pałacu i jego otoczeniu, bowiem usunięto wówczas portal główny z czwartej osi fasady, zastępując go wejściem w trzeciej osi od strony wschodniej. Posunięcie to było rezultatem dokonanego w tym samym czasie powiększenia sali położonej na zachód od sieni (późniejszej świetlicy), wymuszającego przesunięcie wejścia bliżej środka zmniejszonego w ten sposób westybulu⁶⁸. Przypuszczalnie w tym samym czasie zasypano fosę przed pałacem, tworząc na jej miejscu rodzaj niewielkiego cour d’honneur, być może za pomocą wspomnianej kamiennej balustrady, od wschodu dopełnionej ozdobną bramą na dziedziniec. Zabiegi te niewątpliwie miały na celu m.in. silniejsze wyeksponowanie nowego wejścia do pałacu, odsuniętego od głównej osi fasady. W ramach prac być może przekształcono również ogrody oraz poszczególne zabudowania folwarczne, w tym budynek mieszkań urzędników i stajni nadając mu obecną, późnobarokową postać. Najpoważniejsze zmiany dotyczyły jednak wnętrz pałacowych, które otrzymały nowe posadzki, boazerie, lamperie, drzwi wraz z okuciami i zamkami oraz meble. Prace te wykonali – wedle doniesień Günthera Grundmanna na podstawie zaginionych archiwaliów pałacowych – liczni rzemieślnicy z Wrocławia, wśród nich stolarze Johann Heinrich Erkmann i Ernst Buchholzer, murarz Albertus i malarz Sauermann, a także tapeciarz Lattdorf z Kożuchowa oraz ślusarze – Wagner i Krieck z Wrocławia, Gunzheim ze Środy Śląskiej⁶⁹. Najważniejszą ozdobą stały się jednak wysokiej klasy artystycznej późnorokokowe sztukaterie, zrealizowane przez sprowadzonego z Poczdamu Bawarczyka Josepha Johanna Echtlera we współpracy z Dominicusem Merckiem z Wrocławia⁷⁰. Niemiecki badacz wspomina o licznych stiukach XVIII-wiecznych wewnątrz pałacu⁷¹, z których obecnie zachowała się jedynie bogata ramowo-roślinna dekoracja sufitu we wspomnianej wyżej sali po zachodniej stronie sieni (w północno-zachodnim narożniku przyziemia). Frankowska przypuszcza, że podobne zdobienia sztukatorskie (zapewne w rodzaju delikatnych panneaux) zgodnie z ówczesną modą znajdowały się także na ścianach tej sali⁷². Jest również bardzo możliwe, że praca obu sztukatorów obejmowała ponadto odnowienie i uzupełnienie o modne detale rokokowe części starszych stiuków z końca XVII w.⁷³ Przebudowa rezydencji Schweinitzów przypuszczalnie dotyczyła także inwestycji infranstrukturalnych, o czym mają świadczyć odkryte w 1991 r. ślady XVIII-wiecznej drewnianej drogi w pobliżu pałacu w centrum Szczepanowa, wraz z reliktem drewnianej rury wodociągowej z XVIII–XIX w.⁷⁴

Małżeństwo Schweinitzów, przebudowując założenie pałacowe, pragnęło imponować przepychem także poprzez organizację służby pałacowej, do której należały guwernantki i pokojówki trzech córek hrabiny Dorothei (w metrykach określanych z francuska comtesse), jak również nauczyciel muzyki, przybyły z Czech w 1764 r. Philipp Loesel (jednocześnie miejscowy nauczyciel wiejski i organista). O hrabiego dbali natomiast kamerdynerzy⁷⁵. Chętnie podejmowano gości z obu stron hrabiowskiej rodziny; w 1786 r. hrabina Dorothea Ulrike wyprawiła w odnowionym pałacu wesele swojemu bratu hr. Friedrichowi Ernstowi Leopoldowi von Schlabrendorfowi (1744–1787)⁷⁶. Działalnością majątku kierowali zarządcy przy pomocy wójtów poszczególnych folwarków, opiekę nad lasami sprawowali dworscy leśniczy, buchalterię zaś prowadzili pisarze; hrabia miał nadto swojego osobistego pisarza oraz pocztyliona⁷⁷.

Według opisu Friedricha Alberta Zimmermanna w należącym do Schweinitzów Górnym Szczepanowie w końcu XVIII w. znajdował się pałac, folwark, katolicki kościół parafialny, dwa domy parafialne, szkoła, karczma oraz dworski młyn wodny. Wieś liczyła 76 domów i 452 mieszkańców, w tym zagrodników czynszowych w 27 domach, w 18 – zagrodników pańszczyźnianych, a także olejarza i kowala. Do majątku należały 2 duże stawy i dobry las⁷⁸. Majątek Schweinitzów zaliczany był do wielkich śląskich własności, bowiem dysponowali oni areałem o powierzchni 5952 ha, 6 wsiami, 7 folwarkami i zajmowali pod tym względem 115. miejsce na Śląsku⁷⁹.

Po śmierci hrabiego Hansa von Schweinitza w 1802 r. zarząd nad dominium szczepanowskim przejął zapewne jego jedyny syn, Hans Wilhelm Julius (1773–1814), honorowy rycerz zakonu joannitów, kapitan i szef kompanii 1 batalionu w 2 Śląskim Pułku Piechoty, na stałe mieszkający wraz z małżonką w Berlinie⁸⁰. Czas jego rządów na majątku przypadł na wojny napoleońskie, stąd podczas nieobecności hrabiego okupujący Śląsk żołnierze francuscy niszczyli i rabowali Szczepanów. Po śmierci Hansa Wilhelma Juliusa majątek pozostawał w rękach jego dwóch niezamężnych sióstr aż do 1841 r. (roku śmierci starszej z nich, Caroline Helene Margarethe)⁸¹, kiedy to majątek zakupił za sumę 245 tys. rtl tajny radca handlowy i starszy cechu kupców wrocławskich Johann Friedrich Loesch (1784–przed 1855) z zamożnej rodziny kupieckiej z Wrocławia⁸². Po jego śmierci właścicielem dóbr w 1856 r. został młodszy syn Johanna Friedricha, Konrad Heinrich Loesch (1829–1886), jedna z najbardziej zasłużonych dla Szczepanowa postaci. Z wykształcenia prawnik, w 1863 r. otrzymał pruski tytuł szlachecki⁸³. Był aktywnym działaczem społecznym, politycznym i religijnym, m.in. od 1873 r. posłem do sejmiku powiatowego (Kreistag) w Środzie Śląskiej, w latach 1874–1886, a od 1882 r. wybierano go do Rady Prowincji Śląskiej we Wrocławiu⁸⁴. W dziejach Górnego Szczepanowa zapisał się zakończeniem procesu uwłaszczania chłopów, budową kościoła ewangelickiego, wreszcie przebudową pałacu i ogrodu.

Pochodzący z wrocławskiej burżuazji Konrad von Loesch niewątpliwie miał ambicje dorównania starej śląskiej arystokracji rodowej, czemu miała służyć modernizacja pałacu, folwarku i ogrodu. Jako pierwszą zburzono starą oranżerię wznosząc na jej miejscu nową⁸⁵, podjęto również prace nad przebudową pałacu i folwarku. W ramach modernizacji dotychczas istniejącego majdanu około lat 50. XIX w. przekształcono barokowy dom zarządcy oraz wzniesiono nową oborę po wschodniej stronie głównej bramy do folwarku.⁸⁶ Na południe od ogrodów, przy drodze do Środy Śląskiej, założono natomiast nowy folwark w formie prostokątnego placu otoczonego budynkami gospodarczymi które tworzyły – od północy starsza szopa (niezachowana) z XVIII w.⁸⁷, a z pozostałych trzech strony zabudowania z lat 50. XIX stulecia – stodoła, obora i oficyna mieszkalna⁸⁸. Na wschód i południowy wschód od rezydencji założono park krajobrazowy⁸⁹. Prace budowlane zwieńczyło wzniesienie z fundacji von Loescha monumentalnego neogotyckiego kościoła ewangelickiego w latach 1864–1867⁹⁰. Usytuowanie pseudotranseptu świątyni wraz z bocznym wejściem naprzeciw bramy do folwarku wiąże kompozycyjnie budowlę z założeniem pałacowym, niejako symbolicznie podkreślając opiekę Konrada von Loescha nad ówczesną wspólnotą szczepanowskich ewangelików. W późniejszym okresie, około 3 ćw. XIX w., przystąpiono do modernizacji starego folwarku przed pałacem, wznosząc na miejscu większości barokowych zabudowań gospodarczych nowe, istniejące do dzisiaj, m.in. stajnie dla koni pociągowych, domek ogrodnika (na zachód od głównej bramy), stajnie (wschodnia pierzeja majdanu) oraz w południowo-wschodnim nową oficynę mieszkalną (lata 70. XIX w.)⁹¹.

Przebudowę samego gmachu pałacowego, podobnie jak folwarku i ogrodów, podjęto zapewne w drugiej połowie lat 50. XIX w.⁹² Modernizacja pomyślana w duchu architektury włoskiej wprowadziła stosunkowo niewielkie zmiany w zewnętrznym wyglądzie pałacu; do najistotniejszych innowacji należało podwyższenie dwóch wieżo-alkierzy o jedną kondygnację (wieże otrzymały również nowe hełmy, pozbawione pierwotnych prześwitów), dobudowanie kolumnowych portyków dźwigających tarasy od strony elewacji północnej i południowej oraz przesunięcie głównego wejścia fasady w pierwotne miejsce. Wprowadzono również boniowanie w miejsce pasów w partii cokołowej oraz ozdobne kraty drzwi wejściowych, a także kutą balustradę tarasu wieńczącego portyk⁹³. Znaczące zmiany dotknęły ponadto ryzalit południowy, którego pierwotne przekrycie dachem siodłowym zastąpione zostało przez taras (choć nie można całkowicie wykluczyć, że nastąpiło to już podczas przebudowy w 3 ćw. XVIII w.). W elewacji południowej wprowadzono także neobarokową dekorację w naczółkach nadokiennych piętra; część okien w tym miejscu straciła swoje pierwotne obramienia, zastąpione tynkowymi opaskami. Najważniejsze prace budowlane skoncentrowały się jednak we wnętrzu, bowiem w tym czasie zlikwidowany został wewnętrzny dziedziniec pałacu, zastąpiony obszernym hallem, połączonym poprzez wyprute ściany z ryzalitem południowym, w którym urządzono paradną klatkę schodową⁹⁴ [ilustr.]. Wybudowane zostały również schody dla służby w pomieszczeniach sąsiadujących z hallem od zachodu (zlikwidowane w 1975 r.). Remont objął piwnice, które powiększono oraz częściowo zaopatrzono w nowe sklepienia. W przyziemiu od strony południowo-zachodniej powstały pomieszczenia gospodarcze, kuchnie i spiżarnia, zaś sale na północ od nich (pomieszczenie środkowe oraz sala z rokokowymi stiukami) przypuszczalnie zyskały funkcje pokoju kredensowego i jadalni⁹⁵. W pomieszczeniach skrzydła wschodniego oraz pierwszego piętra według Frankowskiej znalazły miejsce biblioteka, salony, pokoje gościnne i częściowo mieszkalne, natomiast drugie piętro i częściowo poddasze miało charakter wyłącznie mieszkalny⁹⁶. Do pałacu doprowadzono wodę z Dolnego Szczepanowa z odległości ok. 1500 m. Koszt remontu ówczesny zarządca majątku Händler szacował na 30 tys. rtl⁹⁷. W toku dalszych przekształceń pałacu von Loeschów w końcu XIX stulecia powstały neobarokowe i neorokokowe plafony stiukowe wewnątrz wieżo-alkierzy na pierwszym piętrze (jak również w pokoju przylegającym do wschodniego alkierza), a na początku wieku XX wymieniono stolarkę oraz zastąpiono XIX-wieczną kutą kratę górnego tarasu (ponad ryzalitem południowym) gipsowymi tralkami⁹⁸.

Oprócz modernizacji pałacu, folwarku i założenia parku, pod rządami Johanna Friedricha, a następnie Konrada Heinricha [von] Loescha dokonano istotnych zmian także w barokowych ogrodach. Pomimo utrzymania skrzyżowanego podziału dwuosiowego oraz zachowania bukowych żywopłotów, w centralnej części założenia zlikwidowano basen i kwaterowe partery kwiatowe, zastępując je rozległym rondem z kępami drzew, od strony pałacu poprzedzonym geometrycznym zieleńcem z fontanną pośrodku [ilustr.]. Na jej osi, po przeciwległej stronie (przy zachodnim murze ogrodowym) wybudowana została w latach 60. XIX w. neorenesansowa herbaciarnia⁹⁹. Od strony północnej ozdobne krzewy i baseniki zastąpiły kępy drzew. Jak już wspomniano, istniejącą przy północnej granicy ogrodów oranżerię wybudowano na nowo, zarazem już w 1856 r. została ona przebudowana na kaplicę na potrzeby organizowanej parafii ewangelickiej¹⁰⁰. Południowa część założenia (dawne ogrody gospodarcze) została natomiast włączona do nowopowstałego parku krajobrazowego i uzyskała charakterystyczny dlań układ swobodny [ilustr.] [ilustr.]. Ówczesny wystrój ogrodów przypuszczalnie dopełniały rzeźby ogrodowe, do których należały zniszczone lub zaginione po 1945 r. kamienne figury lwów¹⁰¹. W drugiej połowie XIX w. zapewne założono również ozdobny ogród przed pałacem w miejscu dawnego dziedzińca honorowego¹⁰². Zatrudniony przez Loeschów ogrodnik Wunder opiekując się roślinami w szczepanowskim ogrodzie bardzo szybko osiągnął znaczący sukces, bowiem w 1854 r. spadkobiercy zmarłego Johanna Friedricha Loescha otrzymali na wystawie ogrodniczej srebrny medal Schlesische Gesellschaft für vaterländische Kultur za hodowane odmiany paproci i widliczkowatych¹⁰³.

Liczące w 1902 r. 1113 ha¹⁰⁴ dominium w Górnym Szczepanowie (od lat 20. XX w. Szczepanowie) pozostawało w rękach rodziny von Loesch – przyjmujących w pałacu licznych znamienitych gości (nierzadko także uczestników organizowanych przez właścicieli polowań) – do 1945 r.¹⁰⁵

Po II wojnie światowej szczepanowski majątek przejęły Państwowe Gospodarstwa Rolne; w pałacu mieściły się biura PGR Środa Śląska (do 1979 r.), następnie PGR Szczepanów. W budynku pałacowym (i jego otoczeniu) ulokowany został ponadto Ośrodek Zdrowia i przedszkole, zakład remontowo-budowlany PGR oraz mieszkania pracowników¹⁰⁶. Zmiana użytkownika oraz funkcji rezydencji doprowadziła do daleko idących przekształceń i częściowego zatarcia pierwotnych walorów artystycznych zabytkowego założenia. Do najbardziej dotkliwych zmian dokonanych po 1945 r. w otoczeniu pałacowym należało całkowite zniszczenie (oprócz zrujnowanego pawilonu herbaciarni) ogrodów, na których miejscu powstało około lat 60.–70. XX w. osiedle mieszkalne dla pracowników PGR-u. Sam pałac ok. 1975 r. doczekał się poważnego remontu¹⁰⁷, który doprowadził do okaleczenia oryginalnej bryły budowli oraz zatarcia cech stylowych większości wnętrz (zwłaszcza drugiego i częściowo pierwszego piętra). W trakcie prac obniżono wieżo-alkierze, likwidując XIX-wieczną kondygnację, a cebulaste hełmy z tego czasu zastąpiono prostymi stożkami. Usunięto również niektóre elementy tynkowego wystroju elewacji (m.in. ozdoby naczółków w elewacji zachodniej, część maszkaronów i fryz koronujący), we wnętrzach zaś dokonano licznych nowych podziałów, w większości likwidując barokowe i rokokowe dekoracje sufitów. Budynek otrzymał nową więźbę dachową, tracąc mansardy i dekoracyjny szczyt od północy¹⁰⁸. W 1985 r. elewacje pałacu zyskały obecną malaturę utrzymaną w tonacji bieli i spłowiałej cegły¹⁰⁹.

Po przemianach ustrojowych 1989 r. i likwidacji PGR-u w 1991 r.¹¹⁰ zespół pałacowo-parkowy w Szczepanowie przeszedł na własność Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a jego użytkownikiem zostało prywatne Gospodarstwo Rolne „Rosa”¹¹¹, obecny właściciel zabytku.