Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół pałacowo-parkowy w Zaborze - Zabór - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Najstarsza wzmianka o Zaborze (Sabir) pochodzi z roku 13066. W 1505 r. potwierdzony jest tutejszy kościół, należący do parafii w pobliskim Milsku (niem. Milzig)7. W oparciu o istniejące w archiwum majątku Zabór na początku XX w. akta, przyjąć należy, iż najstarsi właściciele Zaboru wywodzili się z rodu Kottwitzów8. Świadczą o tym dokumenty spisane dnia 11 lipca 1448 r. w Kożuchowie, w którym wymieniany jest Hantsche Cottewicz z „Sabiru” (vom Sabir), oraz 28 maja 1472 r. tamże, w którym figuruje Bernhard Cotwitcz9. Prawdopodobnie oni wznieśli w Zaborze swoją siedzibę mieszkalną, która istniała jeszcze w roku 1662 i zwana była wówczas „starą siedzibą rycerską” (Alte Ritter sitz), dla odróżnienia od wzniesionej później nowszej rezydencji, nazywanej „nową siedzibą rycerską” (Neue Ritter sitz)10. W inwentarzu z 1662 r.11 ta pierwotna siedziba rycerska w Zaborze określana jest od koloru elewacji jako „dom czerwony”; z treści dalszego opisu wynika, iż był to budynek murowany, nadający się już wówczas do remontu, otoczony fosą (wspomina się o moście zamkowym), z bramą prowadzącą na dziedziniec (im Eingange liegendem Hofe Thor). Należy tu podkreślić, że informacja o murowanej konstrukcji jednoznacznie podważa stwierdzenie dotychczasowych autorów, jakoby najstarsza siedziba szlachecka w Zaborze wzniesiona była z drewna12.

Na przełomie XV i XVI stulecia w posiadanie majątku weszli von Tschammerowie13. Jak podaje Johann Sinapius stali się oni założycielami bocznej linii rodu związanej z Zaborem (Haus Sabor lub Haus Sobor); wśród nich znaleźli się nieznany z imienia von Tschammer, pozostający w związku małżeńskim z przedstawicielką rodu von Stosch z linii czernieckiej (niem. Schwarzau), z którego to związku narodził się syn, ożeniony z członkinią rodu von Niebelschützów na Pęcławiu (niem. Putschlau)14. W 1556 lub 1566 r. Matthias von Tschammer uzyskał dla Zaboru przywilej targowy, rozszerzony w 1681 i potwierdzony w 1750 r.15

W 1585 r. na majątek nałożono sekwestr16, zaś w 1588 r. sprzedano go Melchiorowi von Dyhern17, dziedzicowi Chełmka (niem. Kölmchen), ożenionemu z Ursulą von Burckersdorff z Przytoku (niem. Prittag)18. Po jego śmierci Zabór przeszedł na jednego z synów imieniem Christoph19. Nowy właściciel w roku 1604 poślubił Annę z domu von Stentzsch z Przytoku20, z którą doczekał się syna Joachima Friedricha21. Christoph von Dyhern zginął dnia 22 marca 1608 r. z rąk barona Carla von Zedlitz22. Jego śmierć nastąpiła w Zaborze, w jego własnej siedzibie mieszkalnej (zum Sabor in seinem Haus), co potwierdzała treść inskrypcji na płaszczu dzwonu z kościoła w Milsku23, ufundowanego przez syna zmarłego oraz jego ojczyma, Balzera von Unruh24.

Do czasu osiągnięcia przez Joachima Friedricha von Dyhern pełnoletności, majątkiem zawiadywała jego matka, zamieszkała w Zaborze25. Umierając w roku 1646 Joachim Friedrich von Dyhern pozostawił jedyną córkę Annę Marię, ówcześnie wdowę po hrabim von Hartenberg26; w jej posiadaniu majątek znajdował się dożywotnio, tj. do roku 165127.

Kuzyni hrabiny von Hartenberg, bracia Georg Gotthardt von Dyhern z Mirocina Górnego (niem. Ober Herzogswaldau) i Johann Melchior z Chełmka, jeszcze w tym samym roku sprzedali posiadłość Maximilianowi baronowi von Montani28, który w roku 1653 powiększył ją o dolną część Tarnawy (niem. Nieder-Hammer)29. Z uwagi na bankructwo barona majątek lenny Zabór znalazł się w 1662 r.30 pod zarządem urzędu solnego w Nowej Soli, pod którym pozostawał do roku 166531.

Stojący na czele nowosolskiego urzędu George Ernst Pfister polecił w sierpniu i grudniu 1662 r. sporządzić inwentarze majątku Zabór32. Oba wspomniane dokumenty, dotychczas niewykorzystywane w badaniach nad zespołem rezydencjonalnym w Zaborze, zawierają m.in. informacje na temat znajdujących się tu wówczas obu siedzib rycerskich, zabudowy folwarku oraz ogrodów. O starszej siedzibie była już mowa, młodszą natomiast, zwaną „nową”, opisano tu jako „piękny wymurowany pałac, z dachem w nieco złym stanie” (inwentarz z sierpnia 1662 r.). Z inwentarza z grudnia tego samego roku wynika, że obiekt ten musiał być usytuowany w sąsiedztwie starszej siedziby mieszkalnej właściciela, bowiem niektórym wyszczególnionym w opisie pomieszczeniom towarzyszy informacja, iż były one skierowane „ku starej siedzibie rycerskiej” (gegen dem Alten Rittersitz). „Nowa” siedziba mieszkalna była również budowlą murowaną, posiadała ponadto sporej wielkości komin, wysokość dwóch kondygnacji oraz użytkowe poddasze. O jej względnej nowoczesności w stosunku do wcześniejszego obiektu mogą świadczyć częściowo dwutraktowy układ pomieszczeń oraz istnienie osobnej klatki schodowej z „szerokimi” kamiennymi schodami. Pozostałością po tej nowszej, renesansowej już siedzibie właściciela Zaboru, są odsłonięte w ostatnich latach fragmenty sgraffita na elewacji północnej skrzydła parawanowego pałacu i narożniku północno-zachodnim budowli. [ilustr.] Obecność w dekoracji tej ornamentu zwijanego oraz otwarta kompozycja obramienia okiennego mogą wskazywać, iż – biorąc pod uwagę analogie z terenu Śląska – sgraffita te powstały w okresie około 1580-160033, nie później jednak niż do połowy XVII w.34

Jak wskazuje inwentarz z sierpnia 1662 r. obok renesansowej rezydencji właściciela majątku położony był folwark (dabeÿ das Schloß Forwerk). Składał się on wówczas z obiektów następujących: murowanego budynku mieszczącego browar, suszarnię, słodownię i magazyn ziarna na poddaszu, stodół nakrytych dość wysokim dachem, piekarni i pralni nakrytych „walącym się” dachem, budynku mieszkalnego dla robotników folwarcznych, ówcześnie niezamieszkałego, stajni i obór krytych wspólnym dachem w „dobrym” stanie oraz usytuowanej na dziedzińcu kuchni „dobrze pobudowanej”. W skład zespołu rezydencjonalnego wchodziły także sad, ogród warzywny oraz ozdobny, przy czym ten ostatni dopiero urządzano, a znajdująca się na jego terenie altana była w trakcie budowy.

W latach 1665-1670 właścicielem Zaboru był cesarski radca dworu i naczelny komisarz wojenny Joachim Friedrich baron von Blumenthal35. Wkrótce po jego śmierci (1671)36 majątek przejął zięć Heinrich Johann von Dünnewald, ożeniony z Kathariną Elisabeth baronówną von Blumenthal37. Zyskał on sławę jako jeden z najsłynniejszych generałów Leopolda I Habsburga38 i dzięki swym zasługom podczas wypraw wojennych przeciwko Turkom od dnia 15 listopada 1675 r. nosił tytuł hrabiego Rzeszy, nadany mu przez cesarza Austrii39. Zapisał się znacząco również w dziejach majątku Zabór, powiększając w 1676 r. jego obszar o wieś Czarną (niem. Zahn)40, w 1677 r. o Drożków (niem. Drentkau)41, w 1681/1682 o Łazy (niem. Loos)42, zaś w 1689 r. o Milsko i Pyrnik (niem. Pirnig)43.

Z jego osobą44 wiązać należy również budowę w Zaborze nowej, barokowej rezydencji, która zasadniczo przetrwała do czasów obecnych. Dokładny czas realizacji tego przedsięwzięcia nie jest znany, w dawnym archiwum majątku nie zachowały się bowiem żadne dokumenty w tej sprawie. Jeśli wierzyć tradycji, wg której budowę tę sfinansowano za okup zapłacony przez tureckiego paszę, pojmanego przez hrabiego Dünnewalda, a następnie więzionego w Zaborze45, początek budowy pałacu przypadałby na okres nie wcześniejszy niż rok 1686, wtedy bowiem – jak podają źródła drukowane – nastąpiło wzięcie do niewoli paszy imieniem Ismael46.

Nowy pałac hrabiego Dünnewalda zyskał formę trójskrzydłowej, dwupiętrowej rezydencji z parterowym skrzydłem parawanowym od frontu oraz jedną wieżą47. [ilustr.] Był to zatem niezwykle rzadki na Śląsku przykład realizacji koncepcji wywodzącej się z architektury francuskiej, sięgającej końca XVI w. i zastosowanej następnie m.in. w Palais du Luxembourg w Paryżu (1615-1631) i Chateau Coulommiers (1613) Salomona de Brosse oraz Palais Royal w Paryżu Jacquesa Lemerciera (1629), następnie wprowadzonej w rezydencji księcia Vaclava Eusebiusa Lobkowicza w czeskich Roudnicach48. Na terenie Śląska podobne rozwiązanie pojawiło się w pałacu wspomnianego księcia Lobkowicza w Żaganiu, jednakże skrzydło parawanowe, w późniejszym okresie rozebrane, wprowadzono tu od strony ogrodu.

Elewacje pałacu w Zaborze otrzymały w partii przyziemia i narożników opracowanie w postaci boniowania, na wysokości pięter zaś wprowadzono płyciny o różnych kształtach w układach pionowym i poziomym, oddzielające poszczególne osie oraz kondygnacje. Taka kompozycja elewacji, charakteryzująca się zastosowaniem płycin o rozmaitych formach, stanowiących elementy artykulacji, wywodziła się z twórczości działających w XVII w. na terenie monarchii habsburskiej architektów północnowłoskich oraz wiedeńskich, w związku z czym datowanie zachowanych do czasów obecnych w pałacu w Zaborze „podziałów elewacji i ich dekoracji sztukatorskiej” dopiero na okres odbudowy po pożarze z 1745 r.49 wydaje się niesłuszne. Budując swą nową rezydencję Heinrich Johann hrabia von Dünnewald wykorzystał mury renesansowego obiektu, na co wskazują odsłonięte fragmenty dekoracji sgraffitowej. Ze starszego założenia pochodziła także fosa, stosowana w architekturze zamków i dworów śląskich od czasów średniowiecza do początku XVII stulecia50. [ilustr.]

Heinrich Johann hrabia von Dünnewald zmarł dnia 31 sierpnia 1691 r. w Esseck51. Pozostawił majątek Zabór swym dwóm synom – Franzowi Karlowi, podpułkownikowi armii austriackiej, ożenionemu z Marią Barbarą hrabianką von Stahremberg, zmarłemu już w 1693 r.52, oraz Ludwigowi, saskiemu generałowi brygady, później na służbie szwedzkiej, ożenionemu po raz pierwszy (od 1690 r.) z Elisabeth Dorotheą z domu hrabianką von Limpurg und Speckfeld (zm. 1710), wdową po Wilhelmie Heinrichu hrabim zu Limpurg und Gailendorff, a po raz drugi – z Luise Amalią von Callenberg53.

Jeden z synów Heinricha Johanna hrabiego von Dünnewalda, zapewne Ludwig, uzyskał pozwolenie biskupa wrocławskiego na rozbiórkę starego kościoła katolickiego w Zaborze, w zamian zobowiązując się pokryć koszty budowy nowej świątyni54. Do czasu wypełnienia tego zobowiązania w pałacu funkcjonować miała kaplica dostępna dla okolicznych wiernych wyznania rzymskokatolickiego55. Jak wskazują źródła pisane kaplica taka istotnie powstała, a wiadomości na temat jej wyposażenia zawiera inwentarz z 1720 r.56 Ponieważ budowany w latach 1700-1710 ze środków Ludwiga hrabiego Dünnewalda nowy kościół katolicki w Zaborze nie został ukończony, kaplica pałacowa jako miejsce kultu udostępniana była aż do początków XX w. w każdą trzecią niedzielę miesiąca57.

Ludwig hrabia von Dünnewald zmarł bezpotomnie w grudniu 1718 r.58. W 1720 r. majątek lenny Zabór nabył Philipp Ludwig hrabia von Sinzendorf59.

Stan tutejszego zespołu rezydencjonalnego w chwili zmiany właściciela dokumentuje inwentarz z 1720 r.60 Opisano w nim pałac jako „trzykondygnacyjny, wielki murowany”, z wieżą, na której zainstalowany był zegar wybijający godziny i kwadranse. W obiekcie nie było ówcześnie żadnych mebli, a do jedynych pomieszczeń z ruchomym wyposażeniem należały pałacowa kuchnia i kaplica. Za pałacem rozciągał się „wielki” ogród, składający się z części ozdobnej oraz ogrodów warzywnego i owocowego. W skład folwarku pałacowego wchodziły wówczas murowany budynek mieszczący wozownię i pomieszczenie dla drobiu, „obszerny” murowany budynek do hodowli drobiu, murowany budynek browaru i słodowni oraz budynek gorzelni. Poza folwarkiem położone były „ogrodzony” zwierzyniec i bażanciarnia oraz dwie winnice; na terenie jednej z nich znajdował się „stary” budynek mieszczący „zupełnie nową” prasę winiarską.

W 1726 r. majątek zakupił cesarski podkomorzy Franz Anton hrabia von Pachta, który wkrótce zbankrutował, wobec czego posiadłość znalazła się pod zarządem przymusowym61. W 1744 r. nabył ją na licytacji Friedrich August hrabia Cosel62, urodzony w 1712 r. w Pillnitz (Saksonia) jako naturalny syn Augusta II, elektora Saksonii i króla Polski, i Anny Constantii hrabiny Cossel (Cosel) z domu von Brockdorff, od 1700 r. rozwiedzionej z hrabią Adolphem Magnusem von Hoym63. [ilustr.]

Obejmując majątek Zabór hrabia Cosel – mimo młodego wieku – był już znaczącą osobistością i miał za sobą karierę wojskową. W 1732 r. otrzymał od swego ojca Order Orła Białego, w 1734 r. jego brat przyrodni August III mianował go pułkownikiem, w 1741 r. – generałem brygady, a w 1744 r. – generałem dywizji64. Po wygranej przez Prusy bitwie pod Dobromierzem (niem. Hohenfriedeberg) w trakcie drugiej wojny śląskiej Friedrich August hrabia Cosel został wzięty do niewoli, wkrótce jednak na rozkaz Fryderyka II uwolniono go pod warunkiem, iż uda się do swojej śląskiej posiadłości65. Hrabia istotnie przebywał w Zaborze regularnie, od roku 1749 wraz z nowo poślubioną małżonką, Fredericą Christianą z domu von Holzendorff, rozwiedzioną z szambelanem dworu Casparem von Schönbergiem66. W 1757 r. (17 stycznia) przyszła tu na świat ich córka, Charlotte Louise Marianne67.

Wiadomo, iż Friedrich August hrabia Cosel prowadził w pałacu w Zaborze i jego otoczeniu roboty budowlane, których zakres można obecnie odtworzyć jedynie na podstawie skąpych przekazów źródłowych oraz analizy architektury i wystroju, bowiem akta z tego okresu przetrwały jedynie w formie szczątkowej. Początek owych prac przypadł na okres po pożarze z 1745 r., który zniszczył kilka zagród chłopskich i domów, browar oraz część pałacowego folwarku68. Zniszczenia nie ominęły również rezydencji właściciela posiadłości, przy czym ich zakres nie jest dokładnie znany – Hans Lutsch69 pisze o „spaleniu” piętra i „wypaleniu” parteru, August Foerster zaś – o „spaleniu” piętra70. Następstwa pożaru, przesiedlenia właścicieli okolicznych domów, którym hrabia Cosel przyznał nieruchomości zamienne, przeniesienie pałacowego browaru do Łazów i reorganizacja folwarku stworzyły możliwość zaprojektowania na nowo otoczenia pałacu, przed którym założono obszerny dziedziniec reprezentacyjny otoczony budynkami mieszkalno-administracyjno-gospodarczymi. Upiększono także zlokalizowany za pałacem ogród ozdobny71. [ilustr.] Tym samym zespół rezydencjonalny w Zaborze stał się modelowym przykładem barokowego osiowego założenia z pałacem usytuowanym między dziedzińcem honorowym a ogrodem (entre cour et jardin), ukształtowanego wg XVII-wiecznych wzorów francuskich.

Forma stylowa dekoracji wskazuje, iż z osobą hrabiego Cosel wiązać należy urządzenie na piętrze skrzydła południowego wspaniałej sali balowej (kryształowej) oraz usytuowanego pod nią salonu, z którego prowadziło wyjście do ogrodu72. [ilustr.] Wprowadzenie sali balowej spowodowało także zmiany w elewacjach pałacu, bowiem okna tego wnętrza od strony dziedzińca i ogrodu zostały powiększone, a środkowe z nich ukształtowane jako porte-fenêtre. Wszystkie te otwory okienne zostały podwyższone, centralne zaś dodatkowo poszerzone, ponadto zamknięte łukami odcinkowymi i ujęte w opaski z uszakami i naczółkami. Porte-fenêtre po stronie południowej wiodły odtąd na balkon wieńczący portal, ujmujący wejście do wspomnianej sali ogrodowej pod salą balową. [ilustr.] Portalowi temu nadano formę klasycyzującą, a jego bezpośrednim wzorem był zapewne portal w elewacji ogrodowej pałacu w Großen Garten w Dreźnie (realizacja w latach 1678-1683), będącym rezydencją Augusta II, a przez pewien czas również Anny Constantii hrabiny Cosel73. [ilustr.] Z innych istotnych zmian w elewacjach pałacu w Zaborze wskazać należy wprowadzenie trójkątnego szczytu oraz dekoracji o motywach panopliów w formie zwisów na elewacji frontowej dziedzińca. W polu tego szczytu znalazła się dekoracja w postaci panopliów i kartusz z monogramem hrabiego Cosel.

Wydaje się zasadne, aby – z uwagi na formę stylową – z osobą tego właściciela wiązać również wykonanie attyki balustradowej skrzydła parawanowego oraz rokokowych wazonów na balustradach mostu głównego (północnego). Jako następstwo działalności hrabiego Cosel można prawdopodobnie postrzegać także budowę arkadowego obejścia z tarasem wokół dziedzińca, połączonego komunikacyjne z urządzonymi przezeń reprezentacyjnymi pomieszczeniami piętra74. [ilustr.] Podobnie wydaje się możliwe, iż dopiero za czasów tego właściciela wzniesiono most pałacowy nad fosą od strony południowej, bowiem zapewniał on komunikację między urządzonym wówczas zgodnie z modą francuską salonem a ogrodem, podkreślał również osiowość całego założenia pałacowo-ogrodowego, którą to zasadę kompozycyjną w pełni wprowadzono w życie w Zaborze właśnie za czasów Friedricha Augusta hrabiego Cosel75. [ilustr.]

O efektach poczynionych przez hrabiego Cosel zmian w zespole rezydencjonalnym w Zaborze z uznaniem pisał przed 1770 r. Friedrich Bernhard Wernher, stwierdzając, iż [...] doprowadził on całkowicie do końca (budowę) pałacu ze wspaniałym dziedzińcem i ogrodem ozdobnym, (a) wszystko (to) niezwykle obszerne z dużymi i pięknymi budynkami towarzyszącymi76.

Ostatnią wprowadzoną za życia Friedricha Augusta hrabiego Cosel zmianą w architekturze pałacu w Zaborze była budowa drugiej wieży obok już istniejącej, wzmiankowanej we wspomnianym inwentarzu z 1720 r. Prawdopodobnie geneza tego przedsięwzięcia wyglądała w ten sposób, że – aby uzyskać pożądany efekt symetrii – hrabia zdecydował się dostawić symetrycznie wieżę przy skrzydle zachodnim, zaś po jej ukończeniu zamierzał zapewne nakryć istniejącą wieżę wschodnią77 identycznym hełmem, lecz w trakcie rozbiórki górnej części tej wieży zmarł, a jego następcy inwestycji już nie kontynuowali. [ilustr.] Stąd powstała widoczna jeszcze dziś różnica w wysokości obu wież, błędnie interpretowana przez dotychczasowych autorów niemieckich i polskich – nieznających inwentarza z 1720 r. – jako dowód na to, iż wieża zachodnia powstawała jako druga i pozostała po śmierci hrabiego Cosel nieukończona78. [ilustr.]

Ukształtowana za czasów hrabiego Cosel forma architektoniczna pałacu w Zaborze nie uległa już zmianom w późniejszym okresie79.

Friedrich August hrabia Cosel zmarł w Zaborze dnia 15 października 177080.

Jego syn i dziedzic, Gustav Ernst, przejąwszy Zabór po osiągnięciu pełnoletności w 1780 r., szybko popadł w długi i już rok później utracił posiadłość81. Kolejny właściciel, hrabia von Schlabrendorff, w 1783 r. sprzedał majątek Johannowi Friedrichowi Karlowi księciu (Fürst) von Schönaich-Carolath, właścicielowi Siedliska (niem. Carolath)82.

Z czasów tego pierwszego przedstawiciela rodu Schönaichów na Zaborze (sprzed 1791 r.) zachował się opis zespołu rezydencjonalnego pióra wspomnianego Friedricha Alberta Zimmermanna. Z treści jego wynika, że pałac nie był wówczas zamieszkiwany przez właściciela, w związku z czym tutejszy ogród (...) niegdyś piękny pod każdym względem, teraz jednak (...) swoją chlubę utracił83.

Po śmierci księcia Johanna Friedricha Karla (1791) właścicielem majątku Zabór stał się jego młodszy syn Ferdinand, urodzony w 1763 r. w małżeństwie księcia z Johanne Wilhelmine z domu księżniczką zu Anhalt-Cöthen84. W odróżnieniu od swego poprzednika rezydował on stale w Zaborze85. W 1795 r. – między innymi z przekazanych przez niego materiałów budowlanych i środków pieniężnych – sfinansowano budowę wieży tutejszego kościoła ewangelickiego, pochodzącego z 1743 r., oraz zakup dzwonów86. [ilustr.]

Książę (Prinz) Ferdinand von Schönaich-Carolath zmarł jako bezżenny w roku 180587. Zapisał on w testamencie88 majątek Zabór swemu bratankowi Friedrichowi księciu (Prinz) von Schönaich-Carolath, jednemu z młodszych synów Heinricha Carla Erdmanna księcia (Fürst) von Schönaich-Carolath, pana na Siedlisku, i jego pierwszej żony Amalie z domu księżniczki zu Sachsen-Meiningen, urodzonemu w 1790 r.89 W 1817 r. książę Friedrich pojął za żonę księżniczkę Caroline Elisabeth Adolfine Luise wywodzącą się z młodszej linii Reussów, z domu Schleiz-Köstritz, córkę Heinricha XLIV księcia (Fürst) Reuss, właściciela Trzebiechowa, i jego drugiej żony Auguste Amalie Leopoldine z domu baronówny von Riedesel zu Eisenbach90. W małżeństwie tym przyszło na świat czworo dzieci: 1) Ferdinand, urodzony w 1818 r., 2) Karl, urodzony w 1820 r., 3) August, urodzony w 1822 r., 4) Auguste, urodzona w 1826 r.91

Prawdopodobnie w 1832 r., po wygaśnięciu bocznej gałęzi rodu Schönaichów, związanej z Gębicami (niem. Amtitz) i Młynicą (niem. Mellendorf)92, Friedrich książę von Schönaich-Carolath wszedł dodatkowo w posiadanie rodzinnego majoratu Młynica w powiecie dzierżoniowskim. Wiadomo, iż sytuacja finansowa księcia była skomplikowana, w związku z czym zarówno tutejsza rezydencja, jak i ogród, nie były „dobrze utrzymane”, co odnotowała odwiedzająca Zabór w 1840 r. Dorota księżna Talleyrand, późniejsza księżna żagańska93. Właściciel był – jak informuje księżna – „zrujnowany”, toteż zaproponował jej kupno majątku Zabór, ta jednakże ofertę odrzuciła94. Prawdopodobnie od czasu ślubu swego pierworodnego syna Ferdinanda (1843), Friedrich książę von Schönaich-Carolath nie mieszkał już w Zaborze, lecz w Młynicy, która podawana jest jako miejsce jego stałego pobytu w Kalendarzach Gotajskich95. Zmarł w roku 185996. [ilustr.]

Po jego śmierci Zabór i Młynicę odziedziczył wspomniany syn Ferdinand książę (Prinz) von Schönaich-Carolath, żonaty od 1843 r. z księżniczką Johanne z młodszej linii Reussów, z domu Schleiz-Köstritz, córką Heinricha LXIII księcia (Prinz) Reuss, właściciela Trzebiechowa, i jego pierwszej żony Eleonory z domu hrabianki zu Stolberg-Wernigerode97. Małżonkowie doczekali się ośmiorga dzieci; były to: 1) Caroline, urodzona w 1845 r. w Zaborze, 2) Georg, urodzony w 1846 r. w Zaborze, 3) Eleonore, urodzona w 1848 r. w Zaborze, 4) Hans, urodzony w 1849 r. w Zaborze, 5) Anna, urodzona w 1851 r., 6) Marie, urodzona w 1853 r. w Zaborze, 7) Friederike, urodzona w 1855 r. w Zaborze, 8) Friedrich Wilhelm, urodzony w 1858 r. w Zaborze98. [ilustr.]

Na czasy księcia Ferdinanda przypadła setna rocznica zakupu majątku Zabór przez Schönaichów, co upamiętniono stawiając w 1883 r. na szczycie położonej na zachód od Łazów Górze Cesarskiej (niem. Kaiser-Berg) pomnik99.

Po śmierci Ferdinanda księcia von Schönaich-Carolath w 1893 r. majątek Zabór i majorat Młynicę przejął jego najstarszy syn Georg, od 1872 r. pozostający w związku małżeńskim z Wandą z domu księżniczką von Schönaich-Carolath, córką Ludwiga księcia (Prinz) von Schönaich-Carolath, właściciela majoratu Gębice (niem. Amtitz), i jego drugiej żony Wandy z domu hrabianki von Henckel zu Donnersmarck100. Potomkami tej pary byli: 1) Johann Georg, urodzony w 1873 r. w Zaborze, 2) Luise, urodzona w 1875 r. w Zaborze, 3) Margarete, urodzona w 1877 r. w Zaborze, 4) Wilhelm, urodzony w 1881 r. w Młynicy, 5) Eleonore, urodzona w Młynicy w 1884 r., 6) Theodora, urodzona w Młynicy w 1886 r.101 [ilustr.]

W 1906 r. pierworodny syn Georga księcia von Schönaich-Carolath, Johann Georg, poznał w Trzebiechowie swą przyszłą żonę, księżniczkę Hermine (ur. 1887), wywodzącą się ze starszej linii Reussów, z domu Greiz, przebywającą w gościnie u niedawno owdowiałej Marie Alexandrine księżnej (Prinzessin) Reuss z młodszej linii, z którą – dzięki małżeństwu swej starszej siostry Caroline – była spowinowacona102. [ilustr.] W listopadzie tego samego roku doszło do zaręczyn103, a pod koniec tego miesiąca księżniczka Hermine złożyła w Zaborze swą pierwszą wizytę jako narzeczona księcia104. Uroczystość zaślubin miała miejsce dnia 7 stycznia 1907 r. w Greiz105. Ze wspomnień Herminy wynika, iż została ona bardzo ciepło przyjęta przez rodziców swego męża: Teść mój, książę Georg von Schönaich-Carolath – pisała po latach – był w swych skłonnościach równie [jak ja] artystyczny. Nigdy nie był sobą dopóki nie zasiadł do fortepianu, by ze znaczną biegłością improwizować melodię do swych własnych metrycznych kompozycji. Jego dwóch synów i cztery córki byli mu oddani. Moje przyjęcie w Zaborze, zarówno z jego strony, jak i mojej teściowej, było niezwykle serdeczne. Szczególnie książę Georg był dla mnie jak ojciec. Księżna była dowcipną kobietą, zajmującą towarzyszką, dawną damą dworu Jej Wysokości cesarzowej Augusty, babki Cesarza [Wilhelma II, przyp. K.A.-P.]. Wolała życie dworskie od wiejskiej prostoty Zaboru106. W 1908 r. książę Georg przekazał swemu synowi pałac i pieczę nad majątkiem w Zaborze107. Zmarł w 1910 r. w Młynicy108. [ilustr.]

Książę Johann Georg i księżna Hermine mieli pięcioro dzieci. Były to: 1) Hans Georg, urodzony w 1907 r. w Berlinie, przyszły dziedzic majoratu Młynica (poległ w 1943 r. na froncie wschodnim), 2) Georg Wilhelm, urodzony w 1909 r. w Zaborze (w 1927 r. zginął w wypadku motocyklowym w okolicach Zaboru), 3) Hermine Caroline, urodzona w 1910 r. w Zaborze (zm. 1992), 4) Ferdinand, urodzony w 1913 r. w Zaborze, przyszły dziedzic majoratu Gębice (zm. 1973), 5) Henriette, urodzona w 1918 r. w Berlinie (zm. 1972)109.

W okresie I wojny światowej w pałacu w Zaborze funkcjonował przez pewien czas szpital wojskowy110. Po śmierci księcia Johanna Georga w 1920 r. na gruźlicę zarząd nad majątkiem przejęła wdowa, księżna Hermine111.

W 1922 r., po tym jak młodszy syn księżnej, Georg Wilhelm, wysłał list do przebywającego na wygnaniu w Holandii eks-cesarza Wilhelma II, Hermine udała się na cesarskie zaproszenie z wizytą do Doorn112. Po kilku dniach pobytu Wilhelm niespodziewanie poprosił ją o rękę, ta zaś po trzech dniach namysłu propozycję małżeństwa przyjęła113. 5 listopada 1922 r. w Doorn odbyła się uroczystość zaślubin114 – odtąd Hermine stała się tytularną cesarzową Niemiec (niem. Kaiserin Hermine). [ilustr.] Przez większą część roku towarzyszyła mężowi w Doorn, pozostałe szesnaście tygodni spędzała w Niemczech, głównie w Zaborze115. To tu w kolejnych latach miały miejsce ważne wydarzenia rodzinne – dnia 12 grudnia 1936 r. ślub starszej córki Hermine, księżniczki Hermine Caroline z Hugo Herbertem Hartungiem116, 24 czerwca 1939 r. zaś ślub syna, księcia (Prinz) Hansa Georga z Sibylle baronówną von Zedlitz und Leipe117. [ilustr.]

Po śmierci Wilhelma II (1941) cesarzowa Hermine powróciła na stałe do Zaboru118. W tym okresie na terenie pałacowego parku powstał na jej polecenie budynek mieszczący zbiory biblioteczne (19 tysięcy tomów)119. Dnia 29 stycznia 1945 r. wraz z córką Hermine Caroline i swoją osobistą sekretarką Hermine opuściła pałac, pozostawiając m.in. zgromadzone przez siebie archiwum Wilhelma II120. Wkrótce potem rezydencja została splądrowana przez czerwonoarmistów121.

Po 1945 r. w pałacu mieścił się Ośrodek Szkolenia Kadr „Samopomoc Chłopska”122. W 1952 r. wybuchł pożar w skrzydle wschodnim123. [ilustr.] Po odbudowie obiekt zaadaptowano na Prewentorium Przeciwgruźlicze124, budując m.in. pawilon po stronie południowej pałacu (przed 1966 r.)125. [ilustr.] Obecnie w pałacu funkcjonuje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centrum Leczenia Dzieci i Młodzieży. Pałac wraz z parkiem i częścią oficyn stanowi własność Skarbu Państwa, pozostałe oficyny znajdują się w rękach prywatnych126.

Przypisy:

  1. 6) ST. KOWALSKI, Miasta Środkowego Nadodrza dawniej: Historia zapisana w zabytkach, Zielona Góra 1994, s. 182. Powrót do przypisu 6
  2. 7) A. FOERSTER, Geschichtliches von den Dörfern des Grünberger Kreises, Grünberg 1905, s. 200. Powrót do przypisu 7
  3. 8) Codex Diplomaticus Silesiae (dalej jako CDS), Bd. XXIV, K. WUTKE (Hrsg.), Breslau 1908, s. 61. Powrót do przypisu 8
  4. 9) Ibidem, s. 61-62. Powrót do przypisu 9
  5. 10) Archiwum Państwowe w Zielonej Górze (dalej jako APZG), Majątek Zabór (dalej jako MZ), Inventarium über alles und jedes was aussem Saborischen Lehngut immobillien, mobillien, moventenn gefunden worden [...], syg. 9. Powrót do przypisu 10
  6. 11) Ibidem. Powrót do przypisu 11
  7. 12) H. LUTSCH, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Bd. III, Breslau 1891, s. 128; FOERSTER, op.cit., s. 213; WUOZ, E. LUKAS, Pałac w Zaborze, Szczecin 1966 (maszynopis), s. 20. Powrót do przypisu 12
  8. 13) CDS, WUTKE (Hrsg.), s. 61. Powrót do przypisu 13
  9. 14) J. SINAPIUS, Schlesischer Curiositäten, Tl. 2, Breslau 1728, s. 1071. Powrót do przypisu 14
  10. 15) H. SAURMA BARON VON DER JELTSCH, Wappenbuch der schlesischen Städte und Städtel, Berlin 1870, s. 285; O. WOLFF, Geschichte der Stadt Grünberg in Niederschlesien von ihrer Entstehung bis zur Einführung der Reformation, Grünberg 1848, s. 167. Powrót do przypisu 15
  11. 16) FOERSTER, op.cit., s. 200. Powrót do przypisu 16
  12. 17) WOLFF, op.cit., s. 167. Powrót do przypisu 17
  13. 18) SINAPIUS, op.cit., s. 62. Powrót do przypisu 18
  14. 19) WOLFF, op.cit., s. 167. Powrót do przypisu 19
  15. 20) FOERSTER, op.cit., s. 200. Powrót do przypisu 20
  16. 21) SAURMA BARON VON DER JELTSCH, op.cit., s. 285. Powrót do przypisu 21
  17. 22) FOERSTER, op.cit., s. 200. Powrót do przypisu 22
  18. 23) Ibidem, s. 206. Powrót do przypisu 23
  19. 24) Ibidem, s. 201. Powrót do przypisu 24
  20. 25) Ibidem. Powrót do przypisu 25
  21. 26) SAURMA BARON VON DER JELTSCH, op.cit., s. 285. Powrót do przypisu 26
  22. 27) Ibidem. Powrót do przypisu 27
  23. 28) FOERSTER, op.cit., s. 201. Powrót do przypisu 28
  24. 29) WOLFF, op.cit., s. 155-156. Powrót do przypisu 29
  25. 30) Wskazuje na to treść wstępu do inwentarza z 1662 r. (APZG, MZ, Inventarium über alles..., syg. 9). Powrót do przypisu 30
  26. 31) FOERSTER, op.cit., s. 201. Powrót do przypisu 31
  27. 32) APZG, MZ, Inventarium über alles..., syg. 9. Powrót do przypisu 32
  28. 33) M. JAGIEŁŁO-KOŁACZYK, Sgraffita na Śląsku 1540-1650, Wrocław 2003, s. 176. Powrót do przypisu 33
  29. 34) Ibidem, s. 124. Powrót do przypisu 34
  30. 35) FOERSTER, op.cit., s. 201. Powrót do przypisu 35
  31. 36) WOLFF, op.cit., s. 168; J. KUCZER, W. STRZYŻEWSKI, Spisy dóbr ziemskich księstwa głogowskiego z lat 1671-1727, Warszawa 2007, s. 66. Powrót do przypisu 36
  32. 37) CDS, WUTKE (Hrsg.), s. 63. Powrót do przypisu 37
  33. 38) Allgemeine Encyklopädie der Wissenschaften und Künste, Tl. 27, J. G. GRUBER (Hrsg.), Leipzig 1838, s. 306 Powrót do przypisu 38
  34. 39) F. K. WIßGRILL, Schauplatz des landsässigen Nieder-Oesterreichischen Adels vom Herren- und Ritterstande, Bd. II, Wien 1795, s. 295. Powrót do przypisu 39
  35. 40) FOERSTER, op.cit., s. 202. Powrót do przypisu 40
  36. 41) WOLFF, op.cit., s. 154; CDS, WUTKE (Hrsg.), s. 63. Powrót do przypisu 41
  37. 42) WOLFF, op.cit., s. 162; CDS, WUTKE (Hrsg.), s. 63. Powrót do przypisu 42
  38. 43) WOLFF, op.cit., s. 163; CDS, WUTKE (Hrsg.), s. 63. Powrót do przypisu 43
  39. 44) Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideikomiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, A. DUNCKER (Hrsg.), Bd. 1, Berlin 1857-1858, opis do tab. 42; H. LUTSCH, op.cit., s. 128; FOERSTER, op.cit., s. 213; F. SCHWENCKER, Der Grundherr von Saabor und seine Untertanen im Anfang des 18. Jahrhunderts, [w:] „Zeitschrift für Geschichte Schlesiens“, K. WUTKE (Hrsg.), Bd. XLII, Breslau 1908, s. 122. Powrót do przypisu 44
  40. 45) LUTSCH, op.cit., s. 128-129; FOERSTER, op.cit., s. 202; SCHWENCKER, op.cit., s. 122. Powrót do przypisu 45
  41. 46) Die Ohnmacht der Türckischen Monarchie vorgestellet in warhaffter und umständlicher Enehlung der Kriegs-Geschichten deß 1687 Jahres, Augsburg 1688, brak paginacji. Powrót do przypisu 46
  42. 47) Istnienie wieży potwierdza inwentarz z 1720 r. (APZG, MZ, Inventar das jenige, welches nebst denen KK. Cathol. Mayestaet nachaberten den H. Grafens von Dünnewaldt [...] Lehnß Güttern Sabor, Loos, Ddroschkaw, Zaahn undt Miltzig [...], sygn. 50). Powrót do przypisu 47
  43. 48) K. KALINOWSKI, Architektura barokowa na Śląsku w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 93-94. Powrót do przypisu 48
  44. 49) Ibidem, s. 95, przyp. 42. Powrót do przypisu 49
  45. 50) K. EYSYMONTT, Architektura renesansowych dworów na Dolnym Śląsku, Wrocław 2010, s. 29-30-31, 33-34, 241-242, 251, 288, 296, 315, 353-354. Powrót do przypisu 50
  46. 51) WIßGRILL, op.cit., s. 295; Allgemeine Encyklopädie der Wissenschaften und Künste, Tl. 27, J. G. GRUBER (Hrsg.), Leipzig 1838, s. 307. Powrót do przypisu 51
  47. 52) WIßGRILL, op.cit., s. 295. Powrót do przypisu 52
  48. 53) J. SINAPIUS, Schlesischer Curiositäten, Tl. 2, Leipzig-Breslau 1728, s. 70; Allgemeine Encyklopädie..., Tl. 27, GRUBER (Hrsg.), s. 307; Neues allgemeines Deutsches Adels-Lexicon, Bd. II, E. H. KNESCHKE (Hrsg.), Leipzig 1860, s. 595. Powrót do przypisu 53
  49. 54) FOERSTER, op.cit., s. 207. Powrót do przypisu 54
  50. 55) Ibidem. Powrót do przypisu 55
  51. 56) APZG, MZ, Inventar das jenige..., sygn. 50. Powrót do przypisu 56
  52. 57) FOERSTER, op.cit., s. 207-208. Powrót do przypisu 57
  53. 58) Ibidem, s. 203. Powrót do przypisu 58
  54. 59) Ibidem. Powrót do przypisu 59
  55. 60) APZG, MZ, Inventar das jenige..., sygn. 50. Powrót do przypisu 60
  56. 61) FOERSTER, op.cit., s. 203. Powrót do przypisu 61
  57. 62) Ibidem, s. 203-204. Powrót do przypisu 62
  58. 63) Fortgesetzte Neue Genealogisch-Historische Nachrichten von den Vornehmsten Begebenheiten, welche sich an den Europäischen Höfen zutragen, Tl. 109, Leipzig 1771, s. 541. Powrót do przypisu 63
  59. 64) Ibidem, s. 541-542. Powrót do przypisu 64
  60. 65) FOERSTER, op.cit., s. 204. Powrót do przypisu 65
  61. 66) Fortgesetzte Neue Genealogisch-Historische Nachrichten..., s. 542; FOERSTER, op.cit., s. 204. Powrót do przypisu 66
  62. 67) E.-M. OETTINGER, Moniteur des Dates, contenant un million de renseignements biographiques, généalogiques et historiques, t. I, Dresde 1866, s. 197. Powrót do przypisu 67
  63. 68) FOERSTER, op.cit., s. 204. Powrót do przypisu 68
  64. 69) LUTSCH, op.cit., s. 129. Powrót do przypisu 69
  65. 70) FOERSTER, op.cit., s. 204. Powrót do przypisu 70
  66. 71) WUOZ, A. DOMAŃSKI, Opis techniczny do projektu techniczno-roboczego rekonstrukcji zabytkowego parku zamkowego w Zaborze, Kraków 1962 (maszynopis), s. 6. Powrót do przypisu 71
  67. 72) LUTSCH, op.cit., s. 129-130. Powrót do przypisu 72
  68. 73) K. VON WEBER, Anna Constance Gräfin von Cossell. Nach archivalischen Quellen, [w:] Archiv für die Sächsische Geschichte, Bd. IX, IDEM (Hrsg.), Leipzig 1871, s. 16. Powrót do przypisu 73
  69. 74) W kwestii datowania arkadowego obejścia pałacu w Zaborze wśród dotychczasowych badaczy brak wspólnego stanowiska. K. KALINOWSKI łączy je z czasami Johanna Heinricha hrabiego Dünnewalda (KALINOWSKI, op.cit., s. 94), natomiast E. LUKAS datuje tę część obiektu na wiek XIX (WUOZ, LUKAS, op.cit., s. 25, rzut przyziemia). Powrót do przypisu 74
  70. 75) R. KONWIARZ, Alt-Schlesien: Architektur, Raumkunst, Kunstgewerbe, Frankfurt a. M. 1979 [reprint wydania Stuttgart 1913], s. XXI-XXII, s. 200 (plan założenia rezydencjonalnego w Zaborze). Powrót do przypisu 75
  71. 76) F. B. WERNHER, Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars V, sygn. IV F 113b wol. 3, s. 206-207, przekład K. ADAMEK-PUJSZO. Powrót do przypisu 76
  72. 77) Za starszą metryką wieży wschodniej może przemawiać jej wystrój architektoniczny, identyczny w szczegółach – w przeciwieństwie do wieży wschodniej – do wystroju elewacji pałacu. Powrót do przypisu 77
  73. 78) Opisujący pałac w Zaborze przed 1791 r. F. A. Zimmermann podaje, iż jedna z wież pałacowych ukończona została przez hrabiego Cosel i wykonana „wedle dzisiejszego smaku”, druga natomiast pozostała nieukończona i wzniesiona jedynie do wysokości dachu, bowiem w trakcie budowy nastąpiła śmierć właściciela posiadłości (F. A. ZIMMERMANN, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. X, Brieg 1791, s. 309). Podobnie A. FOERSTER twierdzi, że hrabia Cosel postawił za swego życia jedną wieżę, drugiej zaś nie zdążył już ukończyć (FOERSTER, op.cit., s. 204). Teza o budowie obu wież pałacowych za czasów hrabiego Cosel występuje również w opracowaniu E. LUKAS (WUOZ, LUKAS, op.cit., s. 11) oraz katalogu zabytków architektury Śląska wydanym przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (Zabytki sztuki w Polsce: Śląsk, S. BRZEZICKI, CH. NIELSEN, G. GRAJEWSKI, D. POPP (red.), Warszawa 2006, s. 1059), z kolei K. KALINOWSKI powstanie obu (!) wież łączy z czasami J. H. hrabiego Dünnewalda (KALINOWSKI, op.cit., s. 94). Powrót do przypisu 78
  74. 79) DUNCKER, op.cit. Powrót do przypisu 79
  75. 80) Fortgesetzte Neue Genealogisch-Historische Nachrichten..., s. 543; [Wiadomość o śmierci Friedricha Augusta hrabiego von Cosel], [w:] „Lausitzisches Magazin, oder Sammlung verschiedener Abhandlungen und Nachrichten”, Jhrg. III, Görlitz 1770, s. 331. Powrót do przypisu 80
  76. 81) WOLFF, op.cit., s. 168; FOERSTER, op.cit., s. 205. Powrót do przypisu 81
  77. 82) WOLFF, op.cit., s. 168; CDS, WUTKE (Hrsg.), s. 63. Powrót do przypisu 82
  78. 83) ZIMMERMANN, op.cit., s. 309, przekład K. ADAMEK-PUJSZO. Powrót do przypisu 83
  79. 84) CH. F. JACOBI, Europäisches Genealogisches Handbuch, Leipzig 1794, s. 428. Powrót do przypisu 84
  80. 85) Genealogisches Reichs- und Staats-Handbuch auf das Jahr 1802, Tl. 1, Frankfurt a. M. 1802, s. 261. Powrót do przypisu 85
  81. 86) FOERSTER, op.cit., s. 210-211. Powrót do przypisu 86
  82. 87) Ibidem, s. 205. Powrót do przypisu 87
  83. 88) Ibidem. Powrót do przypisu 88
  84. 89) Genealogisches Reichs- und Staats-Handbuch..., s. 261. Powrót do przypisu 89
  85. 90) JACOBI, op.cit., s. 13; Gothaischer genealogischer Hof-Kalender nebst diplomatisch-statistischem Jahrbuche auf das Jahr 1852 (dalej jako Gotha 1852), Gotha [s.a.], s. 102; Genealogisches Handbuch des Adels: Fürstliche Häuser, Bd. II, Gücksburg/Ostsee 1953, s. 268. Powrót do przypisu 90
  86. 91) Gotha 1852, s. 102. Powrót do przypisu 91
  87. 92) T. ANDRZEJEWSKI, M. KULA, Siedlisko poprzez wieki: Z dziejów zamku Karolat, Siedlisko 2014, s. 70-71. Powrót do przypisu 92
  88. 93) K. ADAMEK-PUJSZO, Działalność kulturotwórcza książąt żagańskich Bironów (1786-1862), cz. 1, Zielona Góra 2007, s. 60. Powrót do przypisu 93
  89. 94) Ibidem. Powrót do przypisu 94
  90. 95) Gotha 1852, s. 102; Gothaischer genealogischer Hof-Kalender nebst diplomatisch-statistischem Jahrbuche auf das Jahr 1859 (dalej jako Gotha 1859), Gotha [s.a.], s. 102. Powrót do przypisu 95
  91. 96) Gothaischer genealogischer Hof-Kalender nebst diplomatisch-statistischem Jahrbuche auf das Jahr 1862 (dalej jako Gotha 1862), Gotha [s.a.], s. 112. Powrót do przypisu 96
  92. 97) Gotha 1862, s. 112; Genealogisches Handbuch des Adels..., s. 268. Powrót do przypisu 97
  93. 98) Gothaischer genealogischer Hof-Kalender nebst diplomatisch-statistischem Jahrbuche auf das Jahr 1867 (dalej jako Gotha 1867), Gotha [s.a.], s. 135-136; Gothaischer genealogischer Hof-Kalender nebst diplomatisch-statistischem Jahrbuche auf das Jahr 1895 (dalej jako Gotha 1895), Gotha [s.a.], s. 340-341. Powrót do przypisu 98
  94. 99) FOERSTER, op.cit., s. 190. Powrót do przypisu 99
  95. 100) Gotha 1852, s. 102; Gothaischer genealogischer Hof-Kalender nebst diplomatisch-statistischem Jahrbuche auf das Jahr 1897 (dalej jako Gotha 1897), Gotha [s.a.], s. 320. Powrót do przypisu 100
  96. 101) Gotha 1897, s. 321. Powrót do przypisu 101
  97. 102) K. VON REIBNITZ, Wilhelm II und Hermine: Geschichte und Kritik von Doorn, Dresden 1929, s. 70-71. Powrót do przypisu 102
  98. 103) F. DEN TOOM, S. M. KLEIN, Hermine – die zweite Gemahlin von Wilhelm II, Greiz 2007, s. 32. Powrót do przypisu 103
  99. 104) [Die Prinzessin Hermine von Reuss ä. L.], [w:] „Niederschlesisches Tageblatt”, Nr. 279, 29. November 1906. Powrót do przypisu 104
  100. 105) Gothaischer Kalender 1925 (dalej jako Gotha 1925), Gotha [s.a.], s. 293. Powrót do przypisu 105
  101. 106) KAISERIN HERMINE, An Empress in Exile: My Days in Doorn, New York 1928, s. 94, przekład K. ADAMEK-PUJSZO. Powrót do przypisu 106
  102. 107) Ibidem, s. 96. Powrót do przypisu 107
  103. 108) Gotha 1925, s. 293. Powrót do przypisu 108
  104. 109) Ibidem; Gothaischer Kalender 1935 (dalej jako Gotha 1935), Gotha [s.a.], s. 375; DEN TOOM, KLEIN, op.cit., s. 36-37; Genealogisches Handbuch des Adels..., s. 269. Powrót do przypisu 109
  105. 110) KAISERIN HERMINE, op.cit., s. 134. Powrót do przypisu 110
  106. 111) Ibidem, s. 157, 159-160. Powrót do przypisu 111
  107. 112) Ibidem, s. 203. Powrót do przypisu 112
  108. 113) Ibidem, s. 216, 220. Powrót do przypisu 113
  109. 114) Ibidem, s. 233. Powrót do przypisu 114
  110. 115) Ibidem, s. 222. Powrót do przypisu 115
  111. 116) Genealogisches Handbuch des Adels..., s. 269. Powrót do przypisu 116
  112. 117) Ibidem; DEN TOOM, KLEIN, op.cit., s. 67. Powrót do przypisu 117
  113. 118) DEN TOOM, KLEIN, op.cit., s. 89. Powrót do przypisu 118
  114. 119) Ibidem, s. 71. Powrót do przypisu 119
  115. 120) Ibidem, s. 91. Powrót do przypisu 120
  116. 121) Ibidem. Powrót do przypisu 121
  117. 122) E. LICZNER, Zabór, [w:] Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, B. BIELINIS-KOPEĆ (red.), Zielona Góra 2008, s. 439. Powrót do przypisu 122
  118. 123) Datę pożaru potwierdzają fotografie w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, wykonane przez St. Latoura i A. Kodurową w kwietniu 1952 r. Powrót do przypisu 123
  119. 124) CHRZANOWSKI, KORNECKI, op.cit., s. 96. Powrót do przypisu 124
  120. 125) Istnienie pawilonu potwierdza fotografia pałacu wykonana w 1966 r. (WUOZ, Zabór-założenie ogrodowe, karta ewidencyjna zielona, 1959). Powrót do przypisu 125
  121. 126) PALEŃ, op.cit., s. 466. Powrót do przypisu 126

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu