Dzieje zespołu i jego właścicieli - Zespół rezydencjonalny wraz z parkiem w Żarach - Żary - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

2. Dzieje zespołu i jego właścicieli

Początkowy gród, w pobliżu którego krzyżowały się dwa trakty komunikacyjne – z Pomorza Zachodniego na Śląsk i z Łużyc do Wielkopolski, dał początek osadzie targowej, która na początku XIII w., w czasie władania tymi ziemiami przez Henryka Brodatego, przekształcona została w ośrodek miejski.1

Żary w okresie średniowiecza stanowiły centrum majątku rycerskiego będąc w rękach kolejnych szlacheckich rodów. Pierwsza siedziba w Żarach, jak podają źródła, wzniesiona została w początku XIII w. przez Albrechta Dewina z możnego rodu czeskiego, lub kolejnego władcę tych ziem - Ulricha I von Pack.2 Jej relikty, w postaci późnoromańskiej wieży rycerskiej odkryto podczas prowadzonych tu badań archeologicznych.3 Natomiast właściwy zamek w Żarach wzniesiono w 2 poł. XIII w., prawdopodobnie przez Ulricha I von Pack, który władał ziemią żarską w latach 1280-1299.4 Zbudowano go na reliktach wcześniejszego obiektu, przy północnej kurtynie okalającej dziedziniec od wschodu, południa i zachodu. Budowla ta była trójkondygnacyjna, podpiwniczona, o trójdzielnym, jednotraktowym układzie wnętrz. Wschodnią część parteru zajmowała reprezentacyjna sala, a na piętrze mieściła się kaplica. Piwnice zamku przesklepiono, a wnętrza nakryto drewnianymi stropami. Obiekt otoczony był fosą, która widoczna jest dziś od strony północnej i zachodniej. W latach 1320-1329 Ulrich II von Pack powiększył swoją siedzibę dobudowując trójkondygnacyjne skrzydło zachodnie. Wzniesiono wówczas od południa górującą nad zamkiem wieżę i podwyższono mur kurtynowy.5

W 1355 r. Friedrich von Biberstein (1306-1360), w wyniku małżeństwa z Jadwigą von Pack, przejął władztwo żarskie, co dało początek tutejszej linii tego szlacheckiego rodu.6 Dla Bibersteinów Żary nie były główną siedzibą. Jednakże w 1402 r. rozpoczęto prace, w wyniku których zamek zyskał reprezentacyjny status, realizując rozbudowę w gotyckim stylu. Wzniesiono skrzydło wschodnie, w którym zakomponowano wjazd na dziedziniec.7 Wówczas również dobudowano łącznik pomiędzy skrzydłem zachodnim i wieżą. Przebudowie poddano też zamkową kaplicę, która zyskała sklepienie i bogaty wystrój malarski. Pozostałe wnętrza nakrywały belkowe stropy, a ich układ komunikacyjny był amfiladowy. Przy czym komunikacja prawdopodobnie rozwiązana była poprzez drewniane ganki nadwieszone od strony dziedzińca.8 W tym okresie wzniesiono również mury obronne zamku, powiązane z murami miejskimi oraz przedzamczem urządzonym po wschodniej stronie założenia.9

Następca Friedricha - Johann III von Biberstein (1342-1424) posiadał znaczny kompleks dóbr na pograniczu śląsko-łużyckim, w skład którego wchodziły Żary, państwo Beeskow i Storkow, Forst, Trzebiel oraz Lubsko. W okresie panowania syna Johanna - Ulricha, który odziedziczył część majątku, z posiadłości żarsko-trzebielsko-lubskich utworzono dominium o znacznej samodzielności.10

W połowie XVI w. Hieronim von Biberstein (1490-1549), a następnie jego brat Christoph (1549-1551) dokonali renesansowej przebudowy zamku. Bodźcem do przystąpienia do tej szeroko zakrojonej inwestycji były zniszczenia obiektu wskutek pożaru, który trawił zamek w 1507 r.11 Hieronim podjął prace w 1540 r., co upamiętnia kartusz herbowy z inskrypcją nad wejściem na dziedziniec we wschodnim skrzydle zamku. [ilustr.] Ujednolicono wówczas wygląd wewnętrzny i zewnętrzny, wieńcząc elewacje belkowaniem z fryzem oraz profilowanym gzymsem z ornamentalną, sgraffitową dekoracją. Zmieniono również kształt otworów okiennych i drzwiowych na prostokątny i ozdobiono je dekoracją profilową w technice sgraffito. Dokonano także przekształceń w obrębie reprezentacyjnych wnętrz obiektu, zamykając je sklepieniami kolebkowymi z lunetami wraz z wystrojem sztukatorskim i malar­skim.12

W 1547 r. zamek nawiedził kolejny pożar. Po śmierci Hieronima i przejęciu majątku przez Christopha w 1549 r. przystąpiono do kolejnych prac związanych z renesansową przebudową zamku. Wzniesiono wówczas krużganki po trzech stronach dziedzińca, zdobiąc je bogatą dekoracją sgraffitową z motywami groteski, a ich krzyżowe sklepienia pokryto sztukaterią z floralnymi motywami. [ilustr.] [ilustr.] Opracowano również sztukatorsko wnętrza części mieszkalnej.13 W sali na I piętrze wschodniego skrzydła wykonano także malowidło z przedstawieniem Sądu Salomona.14 [ilustr.]

Bibersteinowie przy pomocy licznych nadań przywilejów stworzyli warunki do dobrego rozwoju gospodarczego, przestrzennego i demograficznego miasta. Żary stały się wówczas ukształtowanym ośrodkiem z silną organizacją cechową, skupioną wokół produkcji sukienniczej, browarniczej, rozwijającym się handlem oraz prawem bicia własnej monety.

Po śmierci Christopha w 1551 r. dobra żarskie, jako wygasłe lenno przeszły pod panowanie króla Czech, który w 1558 r. sprzedał dobra biskupowi wrocławskiemu Balthasarowi Promnitz (1488-1562), który posiadał wysoką pozycję publiczną, jako książę-biskup nysko-wrocławski, a przede wszystkim lojalny i bliski stronnik Habsburgów. Ród Promnitzów, który odtąd panował w ziemi żarskiej, posiadał szlachecką, rycerską tradycję sięgającą średniowiecza, a wywodził się ze śląska.15

Działalność rodu von Promnitz w niedługim czasie przyniosła rozkwit miasta. Dzięki staraniom Balthasara majątek żarski został przekształcony w państwo stanowe (Standesherrschaft). A w 1559 r. cesarz Ferdynand I podniósł przedstawicieli rodu von Promnitzów do stanu baronów Rzeszy (Reichsfreiherrenstand).16

Dla podkreślenia statusu właścicieli poczyniono znaczące inwestycje na żarskim zamku. W 1561 r. zaaranżowano nowy, niezwykle bogaty wystrój kaplicy w skrzydle północnym, a realizację tegoż upamiętniono herbem Balthasara von Promnitz z datą. Zmieniono formę sklepienia, które pokryto sztukateriami, zaś wnętrze kaplicy zyskało rozbudowane polichromie o tematyce starotestamentalnej.17 [ilustr.]

Balthasar przekazał dobra żarskie w drodze dziedziczenia znakomitemu krewnemu - Seyfriedowi von Promnitz (1534-1597), aktywnemu na cesarskim dworze, żonatemu z Ursulą von Schaffgotch, a po jej śmierci z Beginą von Lobkovitz. 18 Rozpoczął on zabudowę średniowiecznego przedzamcza, wznosząc budynek nad domem bramnym, a pod koniec swego życia, według projektu Michaela Hirschfeldra, kaplicę pw. Św. Trójcy.19 Po śmierci Seyfrieda cały majątek odziedziczył jego najstarszy syn – Heinrich Anselm (1564-1622), który podobnie jak ojciec doszedł do wysokich funkcji na dworze cesarskim, ciesząc się statusem habsburskiego zausznika. Po jego śmierci dobra żarskie odziedziczył syn - Siegmund Seyfried (1595-1654), a później jego syn - Erdmann Leopold (1631-1663), który kultywował rycerskie tradycje rodu walcząc z Turkami jako cesarski pułkownik. Erdmann Leopold był również wybitnym matematykiem i aktywnym mecenasem sztuki, a na dworze cesarza Leopolda I pełnił funkcję szambelana.20

W 1659 r. na zamku w Żarach urodził się Balthasar Erdmann von Promnitz (1659-1703), syn Erdmanna Leopolda. Gdy miał 5 lat jego ojciec zmarł. Z uwagi na niepełnoletność hrabiego, majątkiem żarskim zarządzali Ulrich von Promnitz i magnat Christoph Leopold Schaffgotsch. W 1678 r., po uzyskaniu zgody elektora saskiego Jana Jerzego III oraz cesarza Leopolda I – Balthasar Erdmann objął dobra żarskie i pszczyńskie. Ożeniony z Emilie Agnes von Reuss ze znamienitej, saskiej rodziny szlacheckiej, jako niezwykle przedsiębiorczy władca doprowadził do znaczącego powiększenia zasobności żarskiego majątku. Zakładał nowe wsie, folwarki, rozwijał rzemieślnictwo. Około 1690-1691 r. na podzamczu, rozwijającym się od połowy XIV w. wybudowano kuchnie zamkowe stanowiące nowe, wygodne zaplecze siedziby. Wzniesiono dwa budynki, łączące się z zamkiem i ze sobą narożnikami, przy czym kuchnia zachodnia została wybudowana na reliktach wcześniejszych obiektów - baszty i południowego fragmentu murów obronnych.21 [ilustr. 15-b-004] Balthasar Erdmann był dobrym gospodarzem żarskiego majątku i kilkukrotnie odbudowywał nawiedzane przez pożary miasto. Hrabia był ponadto mecenasem sztuki i nauki, finansując w Żarach bibliotekę, galerię malarstwa, teatr dworski i stałą orkiestrę. Po śmierci Balthasara Erdmanna w 1703 r. dobra żarskie odziedziczył jego najstarszy syn – Erdmann II von Promnitz (1683-1745), który odegrał wielce istotną rolę w dziejach rodu i Żar. 22 [ilustr.]

Młodość Erdmanna II von Promnitza upłynęła na licznych podróżach do Hiszpanii, Włoch, Szwajcarii, a także Francji, gdzie bawił na dworze Ludwika XIV zdobywając doświadczenie i obycie w wielkim świecie, którego namiastkę później starał się wprowadzić w swojej żarskiej rezydencji. Był on ministrem na dworze saskim, kawalerem Orderu Orła Białego i wolnym panem w Żarach, Pszczynie, Trzebielu i Nowogrodzie.23 W 1705 r. Erdmann II, przy pewnej protekcji króla Augusta II Mocnego, ożenił się doskonale z saską księżną Anną Marią von Sachsen-Weißenfels.24 Jego niezwykle zaangażowana działalność kulturalna doprowadziła do wyniesienia Żar do rangi ważnego ośrodka w regionie. Z uwagi na wielką ambicję i dążenie do uzyskania książęcego tytułu, które miało nigdy nie zostać zaspokojone, Erdmann II zrealizował zakrojone na szeroką skalę prace mające na celu stworzenie w Żarach rezydencji na miarę europejskiej rodowej siedziby, zgodnie z panującą modą, nurtami w architekturze i tendencjami modnymi wśród wielkiej szlachty.

Żarski pałac został wzniesiony w latach 1710-1728, na miejscu średniowiecznego podzamcza. Zbudowano go na reliktach wcześniej istniejących tu obiektów, a także XIV-wiecznych murów miejskich.25 W jego obręb włączono również dawny kościół zamkowy pw. Świętej Trójcy, wzniesiony w 1593 r., który uległ zniszczeniu w trakcie pożaru miasta w 1619 r.26 Projekt rezydencji wiązany jest z architektami Giulio Simonettim i Carlem Spanningerem, którzy pracowali dla Erdmanna II w latach 1705-1706 oraz 1709-1710. Natomiast właściwą realizację obiektu przypisuje się saskiemu budowniczemu Georgowi Bӓhr.27 Bogaty wystrój sztukatorski wnętrz był dziełem wielu artystów tj.: Domenico Caltella, Peter Dallinger i Heinrich Schultz. Prace rzeźbiarskie wykonał Johann K. Buchan. Przy realizacji obiektu zatrudniono również wybitnych malarzy tj. David Hoyer, Elias Teufer, Andreas Volkret, Martin Schnell, Karl Gottlieb Krüger i Michael Charle.28

Barokowy pałac zrealizowano jako czteroskrzydłowy, z dziedzińcem wewnętrznym. Trójkondygnacyjny obiekt przekryto mansardowym dachem. Reprezentacyjną fasadę zwrócono w kierunku południowym i zakomponowano w wielkim porządku, symetrycznie, z wydatnym ryzalitem środkowym zaakcentowanym kolumnadą i zwieńczonym naczółkiem z kartuszem z herbami hrabiego Erdmanna II von Promnitz i Anny Marii von Sachsen-Weißenfels. Wystrój architektoniczny stworzono z kanonu typowych dla okresu baroku form gierowanych gzymsów, fartuszków i opasek ujmujących otwory okienne. [ilustr.]

Wnętrza pałacu ozdobiono barwnymi kominkami, plafonami z płaskorzeźbami i malarstwem iluzjonistycznym oraz pełnoplastycznymi przedstawieniami figuralnymi, bogatymi sztukateriami i malowidłami. [ilustr.] W północnym skrzydle pałacu zrealizowano kaplicę, która została poświęcona w 1711 r., a wzniesiono ją jako dwukondygnacyjną, z emporami i lożą kolatorską rodziny von Promnitz. [ilustr.] Jej wnętrze bogato dekorowano sztukateriami oraz plafonem z malowidłem przedstawiającym Św. Jana na wyspie Patmos.29

Dla ostatecznego, kompleksowego ujęcia formy rezydencji w tym okresie nadano również ujednolicony wygląd elewacjom zamkowym, wieńcząc je koronującym gzymsem. Wtedy też przebudowano wieżę nadając jej barokowy charakter.30

Ambitne plany Erdmanna II obejmowały również zakomponowanie części ogrodowej i parkowej. Po wschodniej stronie pałacu założono prywatny ogród w typie włoskiego giardino segreto, osłonięty wysokim murem, a zawierający regularną, czterokwaterową kompozycję.31 Od strony północnej, do muru miejskiego ograniczającego od północny prywatny ogród dobudowano budynek ujeżdżalni, połączony z pałacem gankiem, mieszczący wielką halę do ćwiczeń hippicznych.32

Odrębną koncepcję stanowiła realizacja przez hrabiego rozległego parku na północ od pałacu.

W sposób rozbudowany zagospodarowano znaczną przestrzeń po zewnętrznej stronie murów obronnych, gdzie powstał park podzielony tematycznie, reprezentujący różne typy kompozycji, regularną i naturalistyczną, z małą architekturą i wieloma budynkami towarzyszącymi. Na osi pałacu wytyczono aleję kasztanową, ograniczoną z obu stron murem, która z pałacem łączyła się dekoracyjnym mostkiem przerzuconym przez rzeczkę Żarkę, a którą od północy zamknięto tzw. Bramą Błękitną, wzniesioną w 1708 r. w duchu baroku.33

Od głównej alei kasztanowej w kierunku zachodnim zakomponowano naturalistyczny park w typie angielskim, a wschodnim – regularny ogród w typie francuskim. W kierunku zachodnim wiodła aleja prowadząca do barokowego pawilonu ogrodowego zwanego Domkiem Winiarza, wzniesionego na planie ośmioboku, usytuowanego na wzniesieniu - Winnym Wzgórzu, górującym nad całym założeniem, na którego stokach założono winnice. [ilustr.] Wzniesiono tu również browar, który nie przetrwał do naszych czasów. A dalej na zachód urządzono Bażanciarnię. Natomiast od północy tę część ograniczał średniowieczny kościół pw. Św. Piotra wraz z cmentarzem. Barokowy układ wodny wyznaczała rzeczka Żarka, płynąca przez Bażanciarnię i opływająca Wzgórze Winne, równolegle do ogrodu francuskiego we wschodniej części parku.34 Regularnie zakomponowaną część ogrodu francuskiego powiązano z wzniesionym tu tzw. Pałacem Letnim. Oś kompozycji stanowiła aleja usytuowana na osi elewacji południowej tegoż obiektu, którą dwukrotnie przecinały biegnące prostopadle aleje. Skrzyżowania akcentowały formy kuliste i eliptyczne, a w partii północnej biegły kolejne ścieżki. Ogród więc podzielony został na poszczególne kwatery, których pola wypełniały dywanowe partery o eliptycznych motywach.35 Od północy tę część zamykała aleja lipowa wiodąca od zespołu folwarcznego, zaopatrującego rezydencję, do pałacu letniego, z którym łączyła się dekoracyjną bramą.

Pałac Letni wzniesiony został w 1723 r., według projektu Ogród Spanningera i Simonettiego z przeznaczeniem na zaplanowaną tu przez Erdmanna II szkołę rycerską. Początkowo miał on regularną kompozycję pozostającą w stylistyce renesansowej. Jednakże, już w poło­wie XVIII w. obiekt zaczął pełnić funkcję pałacu letniego – domu zabaw. Była to wówczas niewielka, dwu­kondygnacyjna budowla, nakryta dachem czterospadowym, założona na planie wygiętego w łuk prostokąta, otoczona szańcem oraz fosą z mostkiem zwodzonym. W 1735 r. obiekt został rozbudowany. Do pierwotnej bryły od strony zachodniej dostawiono dwa skrzydła, ustawione w stosunku do siebie pod kątem prostym, zaś od północy – ryzalit mieszczący klatkę schodową. 36

Erdmann II Promnitz przyniósł Żarom pomyślność i rozkwit, a monumentalna rezydencja w krajobrazowej otoczce stała się materialnym tego obrazem. Jego dwór tętnił życiem, wypełnionym balami, wystawnymi przyjęciami, podejmując szlachtę i koronowane głowy. Żary wielokrotnie odwiedzali August II i August III Sas oraz Fryderyk Wielki. Na dworze Erdmanna II, który był hojnym mecenasem sztuki, funkcję kapelmistrza przez cztery lata sprawował Georg Philip Telemann – wybitny kompozytor epoki baroku, który w Żarach stworzył wiele utworów (lata 1704-1708).37 Śmierć Erdmanna II w 1745 r. w nieistniejącym już pałacyku myśliwskim na obrzeżach Żar, okryła smutkiem rozległe włości, w których miał opinię dobrego i sprawiedliwego gospodarza. Cały majątek odziedziczył jego syn Johann Erdmann.38

Życie dworskie ustało w 1765 r., kiedy to ostatni z Promnitzów zrzekł się praw do dominium żarskiego na rzecz arcyksięcia Saksonii. Zamek i pałac pozostały w rękach rodziny do początku XX w., jednak straciły całkowicie znaczenie, gdyż pozostawionym w mieście majątkiem zajmował się jedynie mianowany do tego zarządca, co zaważyło na losach rezydencji i ogrodów. O ile utrzymywanie bażanciarni i winnicy było ekonomicznie uzasadnione, to pielęgnacja ogrodów pałacowych stanowiła pewien zbytek w trudnym czasie. W 1783 r., Siegmund Perti, kupiec i właściciel tkalni, wynajął od Promnitzów Pałac Letni i urządził w nim warsztaty holenderskie. W konsekwencji zagospodarowanie tej części ogrodu zostało całkowicie zmienione. Natomiast w pałacu od 1812 r., mieścił się zakład dla obłąkanych. Teren po dawnym ogrodzie barokowym użytkowany był gospodarczo, urządzono tu warzywniki i sady. Natomiast wschodnią część parku zabudowano.39

Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Żary przeszły pod panowanie pruskie. Zgodnie z nowym podziałem administracyjnym z miast Żar, Brody, Trzebiel i Zasieki utworzono powiat żarski z siedzibą władz powiatowych w pałacu. Natomiast zamek od 1824 r. służył jako więzienie i siedziba wojskowych urzędów.

Na pocz. XX w. żarski magistrat zrealizował koncepcję utworzenia parku miejskiego, z obszaru przejętego w 1907 r. od rodziny Promnitzów, a stanowiącego dawny park pałacowy. Z fundacji Joanny Knopf w latach 1911-1913, zrealizowano kompozycję rozplanowaną w oparciu o istniejące już, historyczne zagospodarowanie, urządzając dodatkowo plac zabaw, dodając nowe nasadzenia, które częściowo zastąpiły starodrzew oraz zieleń niską zmieniającą wyraz całości. W 1929 r. w parku wybudowano pawilon muzyczny z fundacji dr Langa – właściciela apteki, a na terenie dawanej bażanciarni postawiony została pomnik Alberta Leo Schlagetera.40 [ilustr.]

Wiek XX przyniósł też nowe, słuszne użytkowanie zamku. W 1930 r. urządzono w nim muzeum regionalne powiatu żarskiego. W latach 1937-1938 w zamku prowadzono badania i prace konserwatorskie, oraz dokonano pewnego ujednolicenia elewacji, kreując jej wygląd w bardziej dekoracyjny sposób.41 [ilustr.] W kwietniu 1944 r. w czasie nalotu alianckiego zamek i pałac zostały poważnie uszkodzone. Bomba zniszczyła południowo-zachodni narożnik zamku. Mocno ucierpiał też północno-zachodni narożnik pałacu i znaczna część wnętrz w tym obszarze. [ilustr.]

Od 1955 r. podjęto szeroko zakrojone prace, prowadzone stopniowo przez wiele lat, mające na celu zabezpieczenie obiektów. Usunięto elementy grożące zawale­niem, rozebrano spękane mury, odgruzowano wnętrza. Dokonano rekonstrukcji murów, sklepień i stropów uszkodzonych w trakcie rzeczonego bombardowania. [ilustr.] W pałacu zachowano więźbę skrzydła północ­nego, natomiast do pozostałych skrzydeł wprowadzono stalową konstrukcję. W latach 70. przeprowadzono miejscowo badania architektonicz­ne obiektów oraz archeologiczne. Prowadzono też badania i prace konserwatorskie obejmujące zabezpieczenie malowideł i sztukaterii. W zamku wprowadzono nową, ujednoliconą stolarkę okienną. W związku z zamiarem adaptacji obiektu do nowej funkcji tj. pałacu ślubów, części muzealnej i kawiarni, do 1980 r. wykonano prace obejmujące wykonanie instalacji elektrycznej i wodno-kanali­zacyjnej. Po sprzedaży zamku prywatnemu właścicielowi tok prac został przerwany. W ostatnich latach wykonano nowe pokry­cie dachu zamku i pałacu. Obiekty pozostają nadal nieużytkowane.

W 2006 r. z inicjatywy Urzędu Miasta Żary opracowano projekt rewaloryzacji parku miejskiego, obejmującego obszar dawnych parków pałacowego i miejskiego. Przeprowadzona rewitalizacja objęła rekonstrukcję i modernizację fontanny, budowę nowego i renowację istniejącego ogrodzenia oraz uporządkowanie układu komunikacyjnego.42 W parku dokonano nowych nasadzeń, założono kwietniki o formie nawiązującej do barokowych pater. Ponadto odbudowano pawilon muzyczny, w nieco zmienionej lokalizacji z stosunku do pierwotnego obiektu. Obszar parku jest pielęgnowany i chętnie użytkowany przez mieszkańców Żar i przyjezdnych.

Przypisy:

  1. 1) Kowalski S.: Miasta Środkowego Nadodrza dawniej, Zielona Góra 1994, s. 228. Powrót do przypisu 1
  2. 2) Kroman K.: Zamek Bibersteinów w Żarach, Szczecin 1961. Maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 4; Magnus J. S.: Historische Beschreibung der Hoch-Reichs-Grӓfflischen Promnitschen Residenz-Stadt Sorau In der Niederlausitz, Leipzig 1710; Bielinis-Kopeć B.: Zespół rezydencjonalny w Żarach [w] Schlösser Und Gӓrten der Neumark - Zamki i ogrody Nowej Marchii. Berlin 2015, s. 4; Powrót do przypisu 2
  3. 3) Lewczuk J.: Żary – od osady do miasta, Wratislavia Antiqua, Wrocław 2-11, Bd, 13, s.122-123; Krause E.: Sprawozdanie z prac archeologicznych wykonanych w Żarach przez Pracownie Archeologiczną PP PKZ O/Poznań w 1984 r., Poznań 1984. Maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 2. Powrót do przypisu 3
  4. 4) Kroman K.: op. cit., s. 13; Billert A.: Żary – zespół rezydencjonalno-parkowy. Poznań 1972. Maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 11; Kąsinowski A.: Badania architektoniczne. Zamek w Żarach. Szczecin 1961. Maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 11. Powrót do przypisu 4
  5. 5) Kroman K., op. cit., s.13-14; Kąsinowska R., op.cit., s.10; Bielinis-Kopeć B., op.cit., s. 4. Powrót do przypisu 5
  6. 6) Kuczer J.: Historia Państwa Stanowego Żary [w] Schlösser Und Gӓrten der Neumark - Zamki i ogrody Nowej Marchii. Berlin 2015, s. 3. Powrót do przypisu 6
  7. 7) Kubach H., Seeger J.: Die Kunstdenkmӓler des Kreises Sorau und der Stadt Forst, Berlin 1939, s.188; Kąsinowska R., op. cit, s. 10-11. Powrót do przypisu 7
  8. 8) Kroman K., op. cit., s 14-15; Bielinis-Kopeć B., op.cit., s. 4-5. Powrót do przypisu 8
  9. 9) Kroman K., op. cit., s 15; Billert A., op. cit., s. 13; Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 5. Powrót do przypisu 9
  10. 10) Kuczer J., op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 10
  11. 11) Kubach H., Seeger J., op. cit., s. 188; Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 5. Powrót do przypisu 11
  12. 12) Kroman K., op. cit., s 17-18; Billert A., op. cit., s. 16; Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 5. Powrót do przypisu 12
  13. 13) Kroman K., op. cit., s.19; Kąsinowska R., op. cit., s. 11; Billert A., op. cit., s. 13; Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 5. Powrót do przypisu 13
  14. 14) Kroman K., op. cit., s.19. Powrót do przypisu 14
  15. 15) Polak J.: Erdmann II Promnitz. Wolny pan na Pszczynie i Żarach (1683-1745). Pszczyna 1996, s.9. Powrót do przypisu 15
  16. 16) Kuczer J., op. cit., s. 3. Powrót do przypisu 16
  17. 17) Kroman K., op. cit., s.19; Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 5. Powrót do przypisu 17
  18. 18) Kuczer J., op. cit., s. 2. Powrót do przypisu 18
  19. 19) Billert A., op. cit., s. 13. Powrót do przypisu 19
  20. 20) Polak J., op. cit., s. 11. Powrót do przypisu 20
  21. 21) Kroman K., op. cit., s.19; Kąsinowska R., op. cit., s. 11; Billert A., op. cit., s. 13; Kubach H., Seeger J., op. cit., s. 188, Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 7. Powrót do przypisu 21
  22. 22) Polak J., op. cit., s. 12. Powrót do przypisu 22
  23. 23) Ibidem, s. 14. Powrót do przypisu 23
  24. 24) Ibidem, s. 35. Powrót do przypisu 24
  25. 25) Kubach H., Seeger J., op. cit., s.195; Billert A., op. cit., s. 18-19. Powrót do przypisu 25
  26. 26) Billert A., op. cit., s. 20; Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 7. Powrót do przypisu 26
  27. 27) Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 6; Billert A., op. cit., s. 24; Jaworski T.: Żary w dziejach pogranicza śląsko-łużyckiego, Zielona Góra 1993, s. 108. Eckert W.: Pałac barokowy Promnitzów w Żarach [w:] Przegląd Lubuski 1982. Nr 2-3, s. 49. Powrót do przypisu 27
  28. 28) Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 6; Jaworski T., op. cit., s. 117-118; Kowalski S.: Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010, s. 453. Powrót do przypisu 28
  29. 29) Kubach H., Seeger J., op. cit., s. 196, Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 6. Powrót do przypisu 29
  30. 30) Kroman K., op. cit., s. 19-20; Kubach H., Seeger J., op. cit., s. 192. Powrót do przypisu 30
  31. 31) Kubach H., Seeger J., op. cit., s. 197; Drozdek M.: Żary, ogrody zamkowe i park miejski [w] Zabytkowe parki województwa lubuskiego, Bielinis-Kopeć B. (red.), Zielona Góra 2013, s. 481-485. Powrót do przypisu 31
  32. 32) Awzan A., Awzan R., Lukas-Janowska E.: Ewidencja parku zabytkowego w Żarach, Poznań 1985, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s.5. Powrót do przypisu 32
  33. 33) Awzan A., Awzan R., Lukas-Janowska E., op. cit., s. 3; Kubach H., Seeger J., op. cit., s. 198. Powrót do przypisu 33
  34. 34) Drozdek M., op.cit., s. 482. Powrót do przypisu 34
  35. 35) Awzan A., Awzan R., Lukas-Janowska E., op. cit., s. 5-7. Powrót do przypisu 35
  36. 36) Billert A., op. cit., s. 26-27. Powrót do przypisu 36
  37. 37) Polak J., op. cit., s. 41-41. Powrót do przypisu 37
  38. 38) Ibidem, s.53. Powrót do przypisu 38
  39. 39) Drozdek, op. cit., s. 482-483. Powrót do przypisu 39
  40. 40) Ibidem, s. 483-484. Powrót do przypisu 40
  41. 41) Bielinis-Kopeć B., op. cit., s. 8. Powrót do przypisu 41
  42. 42) Drozdek M., op. cit., s. 484-485. Powrót do przypisu 42

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu