Dzieje zespołu i jego właściciele - Zespół zamkowy wraz z parkiem w Siedlisku - Siedlisko - Pałace i Parki Środkowego Nadodrza

Ustawienia

Środkowego Nadodrza
Fundacja Pałac Bojadła

Wyszukiwarka

2. Dzieje zespołu i jego właściciele

Początki siedliskiego majątku sięgają XIII w kiedy istniała tu książęca warownia, a później zamek rycerski, przy którym w XVI-XVII w ukształtowała się wieś, dzisiejsze Siedlisko (dawniej Karlat, Carolath), której losy związane były ściśle z majątkiem i panującą tu szlachtą. Pierwszym właścicielem zamku, powstałego w miejscu drewnianej siedziby, był Frantz von Rechenberg, który w latach 1540-1548 wzniósł murowany dom mieszkalny. Założył on również folwark z trzema owczarniami, murowaną stodołą, cegielnią i browarem.1 W 1561 r. zamek nabył Fabian von Schönaich, wykształcony na polskim dworze Zygmunta Starego, ożeniony z Euphemią von Seydlitz, a po jej śmierci – z Elisabeth von Landscron, który pełnił urząd starosty żagańskiego i wsławił się jako wojownik biorąc udział w rozlicznych zbrojnych konfliktach, co pozwoliło mu pomnożyć swój majątek. Schönaichowie byli rodziną rycerską i w XIII w osiedlili się na Śląsku i Łużycach, a zaliczani byli zarówno do szlachty miśnieńskiej, jak i śląskiej. Najstarszy herb, którym się pieczętowali, przedstawiał w złotym polu tarczy wieniec dębowy.2 Fabian, czyniąc Siedlisko swoją główną rezydencją, ściśle związał losy rodu z miejscowością, tworząc historyczne podstawy przyszłego księstwa siedlisko-bytomskiego (Carolath-Beuthen ). Pozycja Fabiana, zamożnego szlachcica, została ugruntowana po uzyskaniu w 1562 r. cesarskiego nadania tytułu barona – wolnego pana (Freiherr zu Beuthen) . Zmarł on nie doczekawszy potomka w 1591 r.3

Inicjatorem nowożytnej przebudowy i rozbudowy rezydencji był Georg von Schönaich, [ilustr.] który w 1595 r. odziedziczył majątek po swoim kuzynie Fabianie i poślubił wdowę po nim – Elisabeth von Landscron. Po przejęciu dóbr Georg utworzył siedlisko-bytomski majorat. W 1597 r. cesarz nadał mu tytuł barona i powołał w poczet radców dworu, co przyczyniło się do nadania w 1616 r. majątkowi statusu państwa stanowego.4 Pieczęć Georga przedstawiała udostojniony przez cesarza herb baronowski, tj. tarczę herbową dwudzielną w pas, w której górnym polu widniał wieniec dębowy, a w dolnym kroczący lew zbrojny, trzymający w prawej łapie miecz. Na tarczy osadzone były dwa hełmy prętowe, z czego jeden z dawnym klejnotem w postaci wieńca dębowego, a drugi z łapą lwa z mieczem.5

W latach 1598-1618 Georg dokonał rozbudowy i obwarowania swojej głównej siedziby. Pod kierunkiem Melchiora Duckharda z Legnicy przebudował on dawny zamek Rechenberga w późnorenesansową, reprezentacyjną rezydencję, dobudowując skrzydło wschodnie oraz południowe. Powstał obiekt trójkondygnacyjny, podpiwniczony, z wieżą w narożu, w którego przyziemiu, w sali reprezentacyjnej założono bogato zdobiony strop autorstwa rzeźbiarza Scholtza z Żar. Wyższe kondygnacje mieściły pokoje i sklepioną sypialnię Georga. Książęcą komnatę przekryto stropem kasetonowym, którego pola wypełniały portrety cesarskie i królewskie.6 Po 1602 r. rozbudowano skrzydło południowe o wschodnią część, tworząc w przyziemiu salę reprezentacyjną, zwaną odtąd kolumnową, której sklepienie wsparto na 12 piaskowcowych kolumnach. [ilustr.] Kamienne trzony posiadały różnorodną dekorację, w postaci ornamentu okuciowego z motywem groteski oraz spiralnych łodyg, z których wyrastały ozdobne liście i kwiaty.7 [ilustr.] W tym okresie wzniesiono również reprezentacyjny budynek bramny, w którego dolnych kondygnacjach założono zbrojownię, a w górnych – bibliotekę, mieszczącą bogaty księgozbiór. Wówczas również na dziedzińcu zbudowano dwie studnie i wykonano system wodociągów. W latach 1602-1618 powstało skrzydło wschodnie oraz najcenniejszy pod względem architektonicznym i artystycznym obiekt – kalwińska kaplica zamkowa, konsekrowana w 1618 r., mieszcząca unikatowy zespół kamiennej rzeźby prezentujący wysoki poziom artystyczny.8 [ilustr.] [ilustr.] W latach 1612-1614 zamek umocniono wnosząc fortyfikacje bastionowe wykonane wg projektu Valentina von Säbischa z Wrocławia. Zamkowy teren otoczono suchą fosą i wałami wzmocnionymi czterema wysokimi bastionami.9

Georg zmarł bezpotomnie w 1619 r. Rozpoczęte na szeroką skalę prace kontynuował Johann von Schönaich, bratanek Georga, przygotowywany jeszcze za jego życia do roli spadkobiercy majątku. Jako wykształcony miłośnik sztuki zgromadził on w Siedlisku pokaźne zbiory malarstwa. Był również myśliwym, hodował bażanty, psy myśliwskie i bydło szwajcarskie. Założył w otoczeniu zamku znane w całej okolicy ogrody z egzotyczną roślinnością, dopełniając tym samym koncepcję rozbudowy rezydencji zapoczątkowaną przez Georga. Nieszczęśliwie jednak, po tym jak w czasie wojny trzydziestoletniej opowiedział się on po stronie protestantów, został zmuszony do opuszczenia majątku. Rodzina odzyskała swą siedzibę dopiero po zakończeniu wojny w 1649 r. staraniem młodszego brata Johanna – Sebastiana, który zgodnie z konstytucją majoracką odziedziczył po zmarłym bracie dobra siedlisko-bytomskie. Wkrótce potem, w 1650 r., Sebastian zmarł i majątek przypadł jego synowi Johannowi II, który podjął się trudnego zadania odbudowy dobrobytu w siedliskim zamku i wyludnionej wsi, która dotkliwie ucierpiała w czasie wojennej zawieruchy. Poślubiwszy w 1659 r. Helene Lukretie Gans Edle zu Putlitz, córkę marszałka nadwornego i tajnego radcy elektora brandenburskiego Adama Georga, w istotny sposób poprawił pozycję rodu von Schönaich. W 1697 r. na mocy przywileju cesarskiego ich majątki ziemskie ponownie otrzymały status wolnego państwa stanowego, co stało się udziałem następcy Johanna II – Hansa Georga, który to w 1700 r. uzyskał dla siebie i swoich następców tytuł Hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego i wszystkich dziedzicznych królestw, księstw i krajów (Reichsgrafvon Schonaich, Freiherr zu Beuthen).10 Wówczas rozwinięto i udostojniono rodowy herb, odtąd z tarczą czwórdzielną w krzyż, z czarnym połuorłem w polach 1 i 4, ze złotym wspiętym lwem w trzymającym miecz w polach 2 i 3 Tarcza środkowa, sercowa, nakryta złotą koroną, mieściła zielony wieniec dębowy – najstarszy rodowy herb.11 Tegoż samego roku zmarł nagle, a dziedzicem dóbr został jego syn Hans Carl, który wprowadził Siedlisko we wspaniały, pełen szczęśliwych dla rodu wydarzeń, wiek XVIII.12

Hans Carl von Schönaich, objął majątek we władanie w 1709 r., a pod jego panowaniem prowadzone były dalsze szeroko zakrojone inwestycje w obrębie założenia. Rozbudowę w duchu baroku rozpoczęto w 1710 r., a prowadzono ją prawdopodobnie wg projektu Jacoba Wagnera ze Wschowy, przy współpracy Christiana Stefano Spinettiego z Żagania, natomiast prace realizował budowniczy Schnöpflug z Bytomia. Wówczas to zamek zyskał dwa nowe skrzydła zamykające dziedziniec: zachodnie i północne, których elewacje otrzymały barokowy wystrój, opracowany analogicznie.13 [ilustr.] Skrzydło zachodnie, mieszczące apartamenty, określano mianem „nowego domu” i stało się ono głównym miejscem zamieszkania Hansa Carla i jego żony Amalie zu Dohna-Schlodien, których herby umieszczono nad głównym wejściem. Natomiast skrzydło północne, z wieżą zegarową zwieńczoną hełmem z latarnią, mieściło powozownię i przejazd bramny na dziedziniec gospodarczy.14 Przeprowadzone prace nadały założeniu charakter niezwykle reprezentacyjny, pałacowy. Wówczas również dokonano rozbiórki bastionu południowo-wschodniego, tworząc w tym miejscu, na podwyższeniu, nowe ogrody zamkowe. W tym okresie dokonano przebudowy dawnej sali kolumnowej, która otrzymała wystrój sztukatorski, a nisze i sklepienia pokryto malowidłami o tematyce mitologicznej. W jednej z nisz powstała również grota zdobiona muszlami, mieszcząca źródło wody i posąg przedstawiający Junonę.15 Północną ścianę sali przepruto czterema oknami typu porte-fênetre, łącząc ją z ogrodem założonym wówczas na południowo-wschodnim bastionie.16 Prawdopodobnie w I poł. XVIII w dokonano zamknięcia dziedzińca gospodarczego, wznosząc od zachodu budynek kancelarii i archiwum, a od północy stajni i ujeżdżalni.17

Rodzina Schönaichów poparła króla Prus Fryderyka II, kiedy w 1740 r. jego wojska wkroczyły na Śląsk i odebrały dzielnicę Habsburgom. W konsekwencji wdzięczny władca podniósł wolne państwo stanowe Schönaichów do rangi księstwa, a dnia 6 listopada 1741 r. Hans Carl otrzymał z rąk Fryderyka II tytuł księcia siedlisko-bytomskiego (Fürst zu Carolath-Beuthen).18 Wówczas również udostojniono herb rodowy dodając w tarczy sercowej książęcą koronę. Dodano również czwarty hełm z klejnotem przedstawiającym pruskiego orła w koronie. Tarczę herbową przedstawiano na płaszczu książęcym.19 W późniejszym okresie Schönaichowie otrzymali również prawo koligacenia się poprzez małżeństwa z członkami rodziny królewskiej oraz piastowali w strukturach państwa pruskiego ważne funkcje wojskowe i cywilne. Nobilitacja rodziny miała ogromny wpływ na status zarówno zamku, jak i miejscowości wokół niego skupionej. Prowadzono liczne inwestycje związane z wystawnym, towarzyskim życiem książęcej rodziny. Główna siedziba rodu wymagała pewnego dostosowania do statusu, który stał się jej udziałem. Dlatego też kolejnym zamierzeniem zrealizowanym w obrębie założenia była budowa od 1759 r. nowego, murowanego mostu przed budynkiem bramnym, w miejscu wcześniejszego, drewnianego.20 Na jego balustradach ustawiono pełnoplastyczne rzeźby o tematyce mitologicznej i heraldycznej. [ilustr.] Od tego czasu siedziba książąt von Schönaich zu Carolath-Beuten była jednym z najwspanialszych i najbardziej rozbudowanych założeń zamkowych na Śląsku.

Po śmierci księcia Hansa Carla w 1763 r. majątek odziedziczył Johann Friedrich Carl – II książę Carolath-Beuthen, żonaty z Johanne Wilhelmine von Anhalt-Cöthen, który młodość spędził w pruskiej armii. Został on wysłany w misji dyplomatycznej do Warszawy przez króla Prus jako jego przedstawiciel do uczestnictwa w sejmie konwokacyjnym w sprawie ostatniej wolnej elekcji, w wyniku której w porozumieniu z Rosją tron Rzeczpospolitej objął Stanisław August Poniatowski.21 W okresie panowania w Siedlisku Johanna Friedricha budynek ujeżdżalni zaadaptowano na teatr. Wystawiane tu opery przyciągały melomanów z odległych zakątków.22

Po śmierci Johanna Friedricha Carla w 1791 r. majątek przejął jego syn Heinrich Carl Erdman, który zmarł młodo, pozostawiając dziedzictwo swojemu niepełnoletniemu synowi – Heinrichowi Carlowi Wilhelmowi.23

Książę Heinrich Carl Wilhelm po zakończeniu służby wojskowej przystąpił do przebudowy rezydencji w duchu romantyzmu. Zlecił wykonanie projektu znanemu architektowi epoki, Carlowi Friedrichowi Schinklowi.24 Ostatecznie wg jego projektu zrealizowano niewielkie aneksy o neogotyckich formach, dostawione do południowego i wschodniego skrzydła zamku, zwieńczone tarasami z krenelażem. Dokonano również inwestycji w obszarze ogrodów zamkowych, które założono na fortyfikacjach bastionowych. W 1834 r. na zlecenie zaprzyjaźnionego Hermanna księcia von Pückler-Muskau, właściciela Mużakowa, w Siedlisku pracował znany twórca założeń ogrodowych Carl Eduard Petzold, realizując prace wg projektu książęcego ogrodnika Jacoba Rehdera.25 Z inicjatywy księcia przekształcono również bliskie sąsiedztwo zamku, realizując na terenie miejscowości kolejne projekty, zgodnie z panującym wówczas romantycznym nurtem. Książę nazwał imieniem swojej ukochanej małżonki grafini Adelheid von Pappenhaim zbudowaną tuż przy założeniu tzw. Willę Adelajdy oraz wieżę widokową (Wieża Adelajdy), zrealizowaną na wzniesieniu w pobliżu zamku (Wzgórzu Adelajdy). Założono również winnice i wytyczono ścieżki spacerowe. Już wówczas obsadzono je lilakami, popularnie zwanymi bzami. [ilustr.] Prawdopodobnie z inicjatywy księcia wzniesiono niewielki domek (Cottage) nad Odrą, przy drodze prowadzącej do Bytomia Odrzańskiego, nazywany później „domkiem Geibla”, gdyż przez pewien czas przebywał w nim niemiecki poeta doby romantyzmu Emanuel Geibel.26 Dokonał także szeregu inicjatyw budowlanych na terenie Siedliska, które za jego panowania stało się okazałą wsią. Wybudował cukrownię, która zapoczątkowała rozwój uprawy buraków cukrowych na tym terenie, a także domy mieszkalne dla pracowników należącego do zamku folwarku. Książę, z zamiłowania myśliwy, pełnił również funkcje dworskie – Wyższego Łowczego Królestwa Pruskiego i szefa Nadwornego Urzędu Łowczego. 27

W 1861 r. książę Heinrich Carl Wilhelm zlecił opracowanie projektów przebudowy zamku wrocławskiemu architektowi Carlowi Johannowi Lüdecke, jednak w 1864 r. zmarł, nie doczekawszy realizacji koncepcji. Majątek odziedziczył po nim syn bratanka – Carl Ludwig Erdmann, V książę Carolath-Beuthen, który postanowił dokonać dzieła i zrealizować plan swojego poprzednika w zakresie przebudowy zamku w nurcie historyzmu. Projekt Carla Lüdecke z 1865 r. przewidywał przebudowę skrzydła południowego i wschodniego. [ilustr.] Został on zrealizowany w części, jednakże całkowicie odmienił szatę architektoniczną najstarszej partii zamku. Środkową, najbardziej rozbudowaną część skrzydła południowego, nakryto wspólnym wielospadowym dachem z tarasem widokowym w centralnej części. Południową elewację zwieńczono rozbudowanym, wklęsło-wypukłym szczytem, a poprzez dostawienie drugiej wieży kompozycja tej części stała się symetryczna, co całkowicie zmieniło jej wyraz estetyczny. [ilustr.] Wieże nakryto strzelistymi dachami przeprutymi wykuszami, a w obrębie całej południowej elewacji wprowadzono neorenesansowy detal architektoniczny. Również wschodnia część skrzydła południowego została przekryta nowym, wysokim dachem z wystawkami. W wyniku przebudowy bryła zamku od strony rzeki Odry zyskała niezwykle malowniczy charakter, stając się tematem licznych rycin i fotografii. [ilustr.] Dokonano również rozbudowy ogrodów, które objęły swoim zasięgiem całość fortyfikacji. Wały ziemne kurtyn między bastionami obsadzono krzewami bzów. [ilustr.] Przy wschodniej części południowego skrzydła, mieszczącego salę ogrodową, zakomponowano geometryczny ogród, w którym fontannę ujęto w symetryczne aleje grabów. [ilustr.] Na przełomie XIX i XX w dokonano licznych nasadzeń krzaków bzów w obrębie Wzgórza Adelajdy, tworząc niepowtarzalny klimat w okresie ich kwitnienia. Te działania spowodowały, że zamek i wieś w latach międzywojennych zyskała przydomek bzowego raju (Fliederparadies).28

Ostatnie inwestycje w obrębie założenia miały miejsce na początku XX w kiedy to książę Carl Ludwig Erdmann w pobliżu Willi Adelajdy wzniósł neostylowe mauzoleum dla upamiętnienia swej matki – Wandy Henckel von Donnersmarck. Po śmierci księcia jego żona Katherina Emmy von Reichenbach-Goschütz poleciła wznieść mauzoleum dla jego upamiętnienia. Budynek ten, wg projektu Hansa Poelziga, dostawiono od północy do kaplicy zamkowej. Ciało księcia złożono w nim, w wykonanym ze sztucznego kamienia sarkofagu, w 1914 r.29

Po I wojnie światowej majątek we władanie objął powracający z frontu Hans Carl Erdmann, który zapisał się w dziejach jako patriota i działacz na rzecz lokalnej społeczności. Do historii przeszły organizowane w tym czasie w Siedlisku festyny i zabawy ludowe w okresie kwitnienia bzów. Największy z nich zorganizowano w maju 1925 r., z towarzyszeniem korowodów mieszkańców przebranych w historyczne stroje, inscenizacji batalistycznych, zabaw tanecznych, przedstawień teatralnych i wycieczek statkami po Odrze. Kiedy w 1933 r. zmarł nagle książę Hans Carl, pochowano go zgodnie z jego życzeniem na Wzgórzu Adelajdy. Jego nieletni spadkobierca Carl Erdmann w chwili śmierci ojca miał zaledwie trzy lata i jak miała pokazać przyszłość, nigdy nie zdążył objąć majątku we władanie.

W czasie II wojny światowej zamek wytypowany został na jedną ze składnic zbiorów zabezpieczonych przez berlińskiego konserwatora zabytków. Wówczas część zamku zajmowało wojsko. Rodzina książęca z niewielkim bagażem, w przededniu wkroczenia do Siedliska wojsk radzieckich na początku lutego 1945 r., opuściła zamek. Stacjonujący w rezydencji Rosjanie zorganizowali tu szpital polowy. Po jego likwidacji zamek podpalono, wcześniej zapewne wywożąc najbardziej wartościowe wyposażenie. Pożar strawił niemalże całe założenie. [ilustr.] [ilustr.] Zachowała się jedynie część skrzydła wschodniego z kaplicą z późnorenesansowym wystrojem i mauzoleum oraz budynek bramny z biblioteką zamkową, której cenne zbiory zabezpieczyły władze polskie, przewożąc je wiosną 1946 r. do Warszawy. Natomiast pozostałe skrzydła zamku zostały wypalone i zachowały się jedynie ich mury wraz z częścią historycznej kamieniarki.30 [ilustr.] [ilustr.]

Zamek po spaleniu przez wojska radzieckie ulegał stopniowo dalszej dewastacji. Dopiero pod koniec lat 50 podjęto próby ratowania zachowanych ruin. Na początku lat 60 XX w z inicjatywy i środków ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Stanisława Kowalskiego dokonano zabezpieczenia i częściowej odbudowy skrzydła wschodniego przez Pracownie Konserwacji Zabytków. W 1960 r. zamek przekazano harcerzom, którzy zaadaptowali ruiny na cele letniej bazy obozowej. Do 1974 r. harcerze zielonogórskiego szczepu ZHP „Makusyny” podjęli ogromny trud odgruzowania zamku i zabezpieczenia wartościowych elementów. [ilustr.] [ilustr.] [ilustr.] W ramach letnich obozów oczyścili i uporządkowali ruiny, odnaleźli i zgromadzili zachowaną kamieniarkę i inne zabytkowe elementy. [ilustr.] Wówczas również przemurowano częściowo korony murów skrzydeł zamku pozostających w stanie ruiny.31 W latach 1986-1989 z inicjatywy Gminy Siedlisko wyremontowano skrzydło wschodnie wraz z budynkiem bramnym, w którym mieścił się wówczas Gminny Ośrodek Kultury.

Od 2003 r. obiekt znajduje się w rękach prywatnych i realizowane są stopniowe prace zabezpieczające mury. Od 2013 r. prowadzone są badania i prace obejmujące zachowany wystrój kamieniarski zamku. [ilustr.] [ilustr.] Za sprawą założonej przez mieszkańców Siedliska Fundacji Karolat od 2011 r. na zamku organizowane jest „święto bzów”, odwołujące się do lokalnej tradycji organizowania festynu i zabawy w czasie kwitnienia bzów, którym towarzyszą korowód przebierańców w strojach z epoki kroczący ulicami miejscowości, turnieje rycerskie na zamkowym dziedzińcu, kiermasze, wystawy i konferencje naukowe.

Przypisy:

  1. 1) Andrzejewski T.: Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny, Nowa Sól 2004, s. 61. Powrót do przypisu 1
  2. 2) Strzyżewski W.: Herby i tytuły. Pieczęć szlachecka w księstwie głogowskim (XVI-XVIII wieku), Warszawa 2009, s. 133. Powrót do przypisu 2
  3. 3) Lukas E.: Pałac w Siedlisku, Szczecin 1963 r., maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, s. 9. Powrót do przypisu 3
  4. 4) Kąsinowska R.: Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003 r., s. 182. Powrót do przypisu 4
  5. 5) Strzyżewski W.: op. cit., s. 136. Powrót do przypisu 5
  6. 6) Kąsinowska R.: op. cit., s. 183. Powrót do przypisu 6
  7. 7) Lutsch H.: Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Bd. III, Breslau 1891, s. 81. Powrót do przypisu 7
  8. 8) Kąsinowska R.: op.cit., s. 193. Powrót do przypisu 8
  9. 9) Tamże, s. 184. Powrót do przypisu 9
  10. 10) Strzyżewski W.: op. cit., s.138. Powrót do przypisu 10
  11. 11) Tamże. Powrót do przypisu 11
  12. 12) Andrzejewski T., Kula M.: Siedlisko poprzez wieki. Z dziejów zamku Karolat. Siedlisko 2014, s. 43-57. Powrót do przypisu 12
  13. 13) Lukas E.: op. cit., s. 12. Powrót do przypisu 13
  14. 14) Andrzejewski T., Kula M., op. cit.: s. 60 Powrót do przypisu 14
  15. 15) Grundmann G, Kunstwanderungen in Schlesien, München-Pasig 1966, s. 85. Powrót do przypisu 15
  16. 16) Kąsinowska R.: op. cit., s. 203, 205. Powrót do przypisu 16
  17. 17) Andrzejewski T., Kula M., op. cit., s. 60. Powrót do przypisu 17
  18. 18) Andrzejewski T., Kula M., op. cit., s.67. Powrót do przypisu 18
  19. 19) Strzyżewski W.: op. cit., s. 140. Powrót do przypisu 19
  20. 20) Andrzejewski T., Kula M., op. cit., s. 69. Powrót do przypisu 20
  21. 21) Tamże, op. cit., s. 72. Powrót do przypisu 21
  22. 22) Kąsinowska R., op. cit., s. 206. Powrót do przypisu 22
  23. 23) Tamże, s. 296. Powrót do przypisu 23
  24. 24) Andrzejewski T., Kula M., op. cit., s. 101. Powrót do przypisu 24
  25. 25) Andrzejewski T., Kula M., op. cit., s. 102. Powrót do przypisu 25
  26. 26) Tamże, op. cit., s. 84-86. Powrót do przypisu 26
  27. 27) Tamże, s. 84-86. Powrót do przypisu 27
  28. 28) Tamże, s. 94. Powrót do przypisu 28
  29. 29) Andrzejewski T., Kula M., op. cit., s. 94-98. Powrót do przypisu 29
  30. 30) Tamże, s. 126-130. Powrót do przypisu 30
  31. 31) Kroniki szczepu "Makusyny", 1962-1974 r., w zbiorach Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Powrót do przypisu 31

Informacja o ciasteczkach

Korzystając z naszego serwisu bez zmiany ustawień dotyczących ciasteczek wyrażasz zgodę na ich używanie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Akceptuję informację o ciasteczkachZamknij
Pałace i Parki Środkowego Nadodrza nie wspiera starszych wersji przeglądarek, które mogą nie obsługiwać wszystkich funkcjonalności serwisu. Prosimy o skorzystanie z najnowszych wersji przeglądarek Google Chrome, Firefox, Internet Explorer lub innych.
Nie pokazuj więcej tego komunikatu